Böyük Səlcuq İmperiyası Sultan Alp Arslan Dövründə

Malazgird döyüşünün qəhrəmanı Alp Arslan Rey şəhərində mərasimlə taxta çıxdıqdan sonra xəlifədən öz adına xütbə oxunmasını istədi,xəlifə 9 aprel 1064 cü ildə Bağdadda Sultan Arslan adına xütbə oxudaraq sultanlığını təsdiq etdi.Onun hakimiyyəti dövründə Səlcuq dövləti qüvvətli bir dövlətə çevrildi.
Sultan Alp Arslan insanları tanımağa çalışırdı.Öz məsləhətçilərinə çox ehti-yatla yanaşırdı,özünə çatan hər xəbərə həmən inanaraq qərar və ya hökm verməz- di.Bir gün jurnalçılardan biri Vəzir Nizamülmülk əleyhində bir yazı yazaraq sultanın namaz qıldığı yerə qoymuşdu.Məktubda vəzirin, sultanın məmləkətlərində nə qədər malı olduğunu və nə kimi vergilər aldığını anlatmışdı.Alp Arslan bu kağızı oxudu və Nizamülmülkə verərək “Bu məktubu al,əgər burada yazılanlar doğru isə ahlakını gozəlləşdir,vəziyyətini düzəlt;əgər yalan deyirlərsə onların xətalarını ba-ğışla onları elə mühim işlərlə məşğul et ki,insanları aldatmaya vaxt tapmasınlar.
Həmçinin Alp Arslan tabeliyində olanlara əliaçıq və xoş rəftar edirdi.Tez-tez yoxsullara böyük məbləğdə pul paylayır,ehtiyacı olanlara pul hədiyyələri və təqa- üd təyin edirdi.Bir sözlə,ədalətli bir lider idi.Xalqdan sadəcə əsl xəracı almaqla kifayətlənərdi.Misir səfərinə cıxıb Diyarbəkirə gəldiyi vaxt buranın hakimi ilə qarşı- laşmaya çıxdı və ona 100.000 dinar ilə birlikdə hədiyyələr təqdim etdi.Sultan bu pulun xalqdan güclə yığıldığını oyrənincə haqq sahiblərinə tək-tək qaytarılmasını əmr etdi.
1063-cü ildən 1072-ci ilə qədər hakimiyyətdə olan Alp Arslanın başçılığı ilə Lori krallığı, Sürməli Çuxurunda Məryəmnişin qalası və ətrafı,Sepid şəhəri, Baqrat xanədanının paytaxtı,Bizans imperatorluğuna tabe olan qala divarları və məşhur Ani şəhəri,bütün Cənubi Qafqaz,Xəzər dənizi kənarındakı Manqışlaq, Cənd Şabran,ata-baba yurdu Mavərannəhrə qonşu olan ərazilər-Xarəzm və bütün qədim Oğuz elləri,Kirman,Şiraz,istəxr qalası Böyük Səlcuqlu türk xaqanlığına birləşdirildi.
Alp Arslanın Səlcuq taxtına sahib olması ilə hakimiyyətinin ilk günlərindən ordunun qüvvətləndirilməsinə fikir verməyə başladı. Ən bacarıqlı sərkərdələr or-duya cəlb olundu.O, Şirvanı və Gürcüstanı işğal edərək 1064-cü ildə Bizansın ən güclü qalalarından biri olan Azərbaycan şəhəri Anini mühasirəyə aldı. Qala Bizans qoşunları tərəfin- dən möhkəm müdafiə olunurdu. Şəhər qarşı tərəfdən Arpaçayla əhatə olunmuş, qalan tərəfdən isə içərisi su ilə doldurulmuş dərin xəndəklə əhatə olunmuşdu. Alp Arslan su doldurulmuş xəndəyin ətrafına taxtadan hündür qüllə tikilməsi üçün əmr verdi.Qala divarlarını dağıtmaq üçün mancanaqlardan istifadə olundu. Qalanın dağılmış hissələrindən türk əsgərləri şəhərə daxil oldular. Beləliklə, qala türk qoşunları tərəfindən alındı. Alp Arslanın bu qələbəsi bütün islam dünyasının böyük sevincinə səbəb oldu. Ani şəhərinin tutulması ilə türk qoşunlarının Qərbə doğru irəliləməsinə şərait yarandı. Türk qoşunları Anadoluya daxil oldular. Böyük Səlcuq sultanı Alp Arslan XI əsrin 60-cı illərində türk müttəfiqlərinin Anadoluya doğru köç etmələrinə icazə verdi, türklər şəhərlərdə və digər yerlərdə yerləşdilər. Alp Arslan 1067-ci ildə Heratda və Sivasda bizans ordusu üzərində qələbə qazanaraq Qeysə- riyyəyə hücum etdi. 1068-ci ildə birbaşa Bizans üzərinə yürüş etməyi qərara aldı. 1069-cu ildə Konya alındı. 1070-ci ildə türklər Alp Arslanın başçılığı altında müasir Misirin bir hissəsi olan Malazgirddə və Erçiş qalalarının ələ keçirdi, Diyarbəkr alındı. Sultanın irəli görüşlü bir hökmdar olduğu onun Hələb şəhərini mühasirə alsada şəhərə qarşı şiddətli hucum etməməsi və Bizans hücumları qarşısında Hələb qoşunlarının müdafiəsini zəiflətmək istməməsindən aydın subut olunur.
Əsgəri həyat tərzi sürən Alp Arslan bacarıqlı döyüşçü nüfuzunu,şüphəsiz, Malazgird savaşında göstərmişdir.Səlcuq imperiyasından daha güclü Bizans ordu- suna karşı döyüşə girmək Alp Arslanın cəsarətli biri olduğunu göstərir. Döyüşə başlamazdan əvvəl Alp Arslan Bizans imperatorunun yanına elçi göndərdi. Elçilər heyətinə Alp Arslanın ən çox inandığı Sav Təkin başçılıq edirdi. Alp Arslan məktu- bunda Bizans ordusunun geri dönməsini,böyük savaş olmamasını və qan tökmək istəmədiyini bildirirdi. Bizans imperatoru türk elçisini istehza ilə qarşıladı. O, Alp Arslanın döyüşə girməkdən çəkindiyini güman edərək elçilərin təklifini rədd etdi. İmperator «Həmədanın soyuq olduğunu eşitmişik. Biz İsfahanda, heyvanlarımız isə Həmədanda qışlayacaq» bidirəndə təhqiramiz sözlərə dözməyən Sav Təkin «Atların Həmədanda qışlayacağı doğrudur, amma sənin harada qışlayacağını bilmirəm» cavabını vermişdi. Düşmən ordusunun böyüklüyünü başa düşən Alp Arslan savaşda məğlub olacağını yəqin etdi. Qədim türk adəti üzrə ağ paltar geydi. Atının quyruğunu bağlatdı. Başçılarının döyüş meydanından qaçmaması əsgərlərin döyüş ruhunu yüksəltdi. Cuma namazına imamlıq edən Sultan atına minərək ordusunun qabağına çıxaraq, döyüşçülərə müraciətlə bildirdi: «Sərkərdələrim! Əsgərlərim! Biz nə qədər az da oluruqsa olaq, onlar nə qədər çox olursa olsunlar, daha artıq gözləməyəcəyik. Bütün müsəlmanların minbərdə bizim üçün dua etdik- ləri bu saatlarda özümü düşmən üstünə atmaq istəyirəm. Ya qalib olub məqsədə çataram, ya da şəhid olub cənnətə gedərəm. Mənə qoşulmaq istəyənlər ardımca gəlsinlər». Sultan döyüşə girərkən əynindəki bəyaz libası göstərərək bildirdi ki, «…bu mənim şəhidlik libasımdır. Savaş meydanında ölsəm məni bu paltarda dəfn edərsiniz. Yerimə oğlum Məlik şahı qoyarsınız. Ona itaət edin !». Sonda Qurandan ayələr oxundu. Şəhidlik və Qazilik məqamlarına yetişəcəkləri söyləndi. Səlcuq ordusu döyüş mövqeyinə keçdi. Bu vaxt Bizans ordusunda da dini ayinlər icra edilir, papazlar əsgərləri ruhlandırırdılar. Roman Diogen qələbə çalacağına əmin idi.hər iki sərkərdə yaxşı başa düşürdü ki, uduzmaq onların məhvi demək idi.Alp Arslan döyüşü uduzsa, atalarından qalan mirası və böyük Səlcuqlu dövlətini, Diogen uduzardısa dövlətin gücünü, nüfuzunu və torpaqları itirəcəkdi.Döyüş Səlcuq imperiyası xeyrinə nəticələndi. İmperator Diogen Alp Arslanın hüzuruna çıxarılanda onlar arasında maraqlı bir dialoq baş verdi. Alp Arslan: Əgər mən sənin qarşına əsir olaraq gətirilsəydim nə edərdin? – deyə soruşur. Roman Diogen: Ya öldürərdim, ya da zincirə bağlayıb Konstantinopolun küçələrində gəzdirərdim-cavabını verir. Alp Arslan: Mənim verəcəyim cəza çox ağırdır. Səni bağışlayıram və azad edirəm. Bununla da, Alp Arslan Diogenin belə səmimi cavab verməsinə qarşı çox incə davrandı, döyüşdən əvvəl olduğu kimi ona razılaşma təklif etdi. Diogen bir həftə Sultanın əsiri olaraq qaldı. Sultan Antakya, Urfa, Hieropolis (Pamukqala yaxınlığında bir kənd) və Malazgirdin təslim olması şərtilə ona öz masasında yemək yeməyə icazə verdi. Sultan Alp Arslan və məğlub olmuş imperator Diogen Dünya tarixi üçün dönüş nöqtəsi olan Malazgird döyüşündə məğlub imperator Diogen razılaşmaya əsasən azad olunmaq üçün 1.500.000 dinar verməyi, vergi olaraq hər il 360.000 dinar ödəməyə razı oldu. Antakya, Urfa, Əhlət və Malazgird torpaqları türklərə verildi. Alp Arslan Diogenin qızlarından biri ilə evləndi. Sultan Diogenə hədiyyələr və 200 nəfərlik bir dəstə verərək azad etdi. Beləliklə, Anadolunun qapıları türklər üçün açılmış oldu. Malazgird döyüşündən sonra Sultan Alp Arslanın şöhrəti dünyanın hər yerinə yayıldı. Tarixçilərin «Səlcuq qartalı», «Adil Sultan», «Fateh atası» adlandırdıqları Sultan Alp Arslan Malazgird qələbəsindən sonra uzun müddət yaşamadı, 1072-ci ildə öldürüldü.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Ülfər Məmmədli