Böyük Azərbaycan Sevdası.

Azərbaycan xalqı tarix boyu vətəninin istiqlaliyyəti, bütövlüyü naminə  mübarizə meydanlarına toplum halda çıxması, cəng savaşlarında yadellilərə qarşı vuruşması ilə fərqlənmişdir. Əlbəttə ki, bu istiqlal savaşlarında öz içərisindən sevib-seçdiyi qəhrəmanlarının, vətəninin azadlığı uğrunda hər an canından keçməyə hazır olan cəngavər oğullarının ətrafında sıx birləşməklə parlaq qələbələrə nail olmuş, düşmən qüvvələri öz sərhədləri hüdudundan sıxışdırıb çıxarmağı bacarmışdır. Əgər biz Azərbaycan xalqının başucalığı gətirəcək mübarizələrlə dolu  tarix kitabını vərəqləsək burada onlarla belə yurdsevər , sayılıb-seçilən hamı tərəfindən bir mənalı şəkildə  qəhrəman kimi  anılan  vətən oğullarının  ön sıraları bölüşdürdüklərini izləyə bilərik. Belələrindən biri də tarix kitabımıza adını böyük hərflərlə həkk etdirməyi bacarmış, qısa ömrü boyu vətən torpaqlarının bütövlüyü naminə dönmədən mübarizə aparmış, Azərbaycanı göz-bəbəyi kimi qorumağı qarşısına ülvi amal kimi qoymuş Abbas Mirzə Qacar Qovanlı olmuşdur. 

1. Miladi təqvimi ilə 1789-cu ildə tarixi ədəbiyyata Baba şah ləqəbi ilə düşmüş Qacarlar sülaləsini nümayəndəsi, İran hökmdarı Fətəli şahın ailəsində dünyaya gələn Abbas Mirzə Qacar kiçik yaşlarından dövlət idaretmə işlərinə  yaxından bələd olmaq imkanı əldə etmişdir.   Dövrünün nüfuzlu hökmdarı Məhəmməd Mirzə Qacarın nəzarət və qayğısı əsas olmaqla  böyüyən Abbas Mirzə saray mühitinün bütün müsbət və mənfi cəhətlərini görməklə yanaşı, orada dövlət idrəetmənin, hərb sənətinin sirlərinə də yiyələnmişdir. Əldə etdiyi bu nailiyyətlər onun XIX əsrin ilk qərinəsində , Azərbaycan torpaqlarının aborigen xalqın iradəsi ziddinə 2 yerə parçalanmasına gətirib çıxaran  Rus-İran müharibələrində İran ordusunun ali baş komandanı mərtəbəsinə yüksəlməsinə rəvac vermişdir.
2. Hələ XVII əsrin sonlarına qədər Çar Rusiyası Qərb diplomatiyası tərəfindən güclü dövlət kimi qəbul edilmədiyinə görə beynəlxalq aləmin zəif bir siyasi fiquru kmi tanınmaqda idi. Çar Rusiyası  I Pyotrın(1689-1725) səyləri,  diplomatik gedişləri, sərkərdəlik qabiliyyəti hesabına Şimal müharibəsində(1700-1721) qüdrətli İsveç dövləti üzərində əldə etdiyi parlaq qələbə hesabına öz ərazilərinin genişləndirib nüfuzlu bir imperiyaya çevrildi. Tarixi ədəbiyyatda çılğınlığına görə bəzən “Dəli Pyotr” adı ilə də yad olunan I Pyotr 1716-cı ildə imperiya ərazilərini Şərqə doğru genişdirməyə dair vəsiyyətnamə yazmaqla 600 ildən artıq tarix səhnəsində olmuş Böyük Türk İmperatorluğunun(Osmanlı nəzərdə tutulur) süqutuna yönəlmiş “Şərq” siyasətinin əsasını qoymuşdu. I Pyotrın layiqli xələflərindən olan II Yekaterina(1762-1796) və I Aleksandırın(1801-1825) dövründə Şərq siyasətinin tərkib hissəsi olaraq Güney Qafqazın işğalı istiqamatində real addımlar atıldı. Bu mühüm amil isə İran və Rus diplomatiyası arsındakı ziddiyyətləri barışmaz həddə-müharibə səviyyəsinə yüksəltdi.

III. I Rus-İran(1804-1813) və II Rus-İran(1826-1828) müharibələri dövründə Abbas Mirzə nəinki İran qoşunlarının ali komandanı kimi mahir bir sərkərdə olduğunu nümayiş etdirmiş, hətta atası Fətəli şah dövlət idarəetmə işlərində səriştəsiz oluğundan ona aid diplomatik  missiyanı həyata keçirməyi də öz üzərinə götürmüşdü. Qərb diplomatiyasının Rusiyanın Şərqə doğru genişlənməsindən narahat olmasından məharətlə istifadə edib, Fransa və İngiltərəni Rusiyaya qarşı hərbi ittifaqa cəlb etməyi bacarmışdı. İngilis diplomatiyası ilə daha isti münasibətə nail olan Vəliəhd(Abbas Mirzə) Rusiyanın 1801-ci ilin sentyabırından etibarən Gürcüstanı öz tərkibinə qatmaqla kifayətlənməyib tarixi Azərbaycan torpaqlarını; Qazax, Şəmşəddil və Pənbəki də ələ keçirməsini hiddətlə izləyir, narazılıqla qarşılayırdı.  Vurğulayaq ki, I rus-İran müharibəsi zamanı Abbas Mirzənin komandanı olduğu qoşunun  əsas hərbi birləşmələri Azərbaycandan olan türksoylu şahsevən, xocavənd, qacar və əfşar  tayfalarından təşkil edildiyinə görə onu İran ordusu deyil, Azərbaycan ordusu adlandırırdılar. Azərbaycan torpaqlarının mühafizəsini daim diqqət mərkəzində saxlayan Abbas Mirzə rus qoşunlarının 1803-cü ildə Car-Baləkən istiqamətində irəliləyib Gəncəni mühasirəyə almasına dözməyərək  Çar I Aleksandıra etiraz notası göndərmişdi. Gəncənin Cavad xanın başçılığı altında qəhrəmancasına mübarizə aparıb süqut etməsi faciəsi isə onun səbir kasasını daşırmışdı. 1804-cü ilin iyununda Rusiyaya müharibə elan etməklə ona işğalçı siyasətinə qarşı hərbi-diplomatik savaş açmaqla  I Rus-iran müharibəsinə girmişdi.

1. Abbas Mirzə azərbaycanlı döyüşcülərin nə qədər cəsur və döyüşkən olmasını bilsə də, onların müasir silahlarla təchiz olunmuş rus ordusu ilə müqayisədə bir o qədər cılız görünməsini də yaxşı görürdü. Buna görə də ingilis və fransız diplomatiyası ilə əlaqəyə girib təcili ordu quruculuğu işlərinə başlamışdı. İngilis və Fransız zabitlərini ordu quruculuğu işlərinə cəlb etməklə yanaşı, İran və Güney Azərbaycan ərazilərində silah-sursat istehsal edən zavodların qurulması haqda da xüsusi göstərişlər vermişdi. Qeyd edək ki, İrandakı  İngilis səfiri Sir Qor Özlü də onun Avropa tipli ordu yaratmaqda israrlı olmasından sui-istifadə edib  Abbas Mirzəni  1813-cü il Gülüstan sülh müqaviləsini imzalamağa razı salmışdı. Bildirmişdi ki, sülh şəraitində İngiltərədən alınan  maliyyə vəsaiti, silah-sursat hesabına   ordu quruculuğu işlərini daha asan başa çatdırmaq olar. Bundan sonra Rusiyanın ələ keçirdiyi əraziləri geri almağın çətin olmayacağına da onu inadırmışdı. Həqiqətən də Abbas Mirzənin Gülüstan sülhündən sonra  Rusiyaya yönəlik diplomatik gedişləri gücləndirdiyini, İngiltərə ilə hərbi ittifaqda hərəkət edib ordu quruculuğu işlərinin uğurla davam etdirdiyini görə bilirik. O, bununla kifayətlənməyib özünə döğma bildiyi Azərbaycanın abadlaşaması istiqamətində də real addımlar atır.  Bu məqsədlə vətəni saydığı Cənubi Azərbaycanın mərkəzi  Təbrizə və bir neçə digər şəhərə su çəkdirir. Təbrizdə parça istehsal edən fabrik açdırır. 1820-ci ildə Cənubi Azərbaycan şəhəri Xoyda  20 adamın işin görəcək yunəyirən maşını istehsalata cəlb etməsi  də əlamətdar hadisə kimi qəbul edilir.  Azərbaycanlıların sosial-rifah halını yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə gördüyü yadda qalan işlərdən biri kəndlə şəhər arasında əlaqəni təmin edən poçt şöbələrini açdırması ilə bağlıdır.

Öz xoşbəxtliyini  doğma yurdu  Azərbaycanın  regionun qüdrətli dövləti kimi tanınmasında   görən, ingilis-fransız diplomatiyasının məkrli gedişləri əsas olmaqla II Rus-İran savaşında da məğlub olmasına baxmayaraq qısa ömürünün sonuna qədər  Azərbaycanın bütövləşməsi uğrunda dönmədən mübarizə aparan  böyük Sərkərdə-Abbas Mirzə Qacar Qovanlının  dünyasını dəyişərkən “Azərbaycan” söyləməsi onu xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəltdi.

Müəlllif : Nağı Səfərov (Səfərtürk) – elmi iş