BİZDƏN BİR PARÇA – İRAQ-KƏRKÜK TÜRKMANLARI

Kərkük mənim, demək ayrı gördülər
Bu sinəmə paslı xəncər vurdular
Sanki mənim öz evimə girdilər
Oğlum kimi ağlayan vətən Kərkük!…
Soysuz itə yurdmu oldun sən, Kərkük!?…

İraq türklərinə Birinci Dünya Müharibəsindən sonra siyasi məqsəd güdülərək “Türkman” adı verildi. Onlar, Mosulun qərbində yerləşən Təlafərdən Bağdadın cənub-qərbinə kimi uzanan coğrafi məkanda – Kərkük, Mosul, Ərbil, Altunkörpü, Şəbək və Bayat tayfasının yaşadığı qəsəbə və kəndlərdə məskunlaşmış,Türküstandan qərbə mühacirət edərək İslam dinini mənimsəmiş Oğuz tayfalarına mənsubdurlar. Asiyanın şimal hissəsində yaşayan Oğuz və Qıpçaq boyları Xorasan, Xəzərin cənubu və Qafqaz bölgəsinə hücumlar ediblər. Eradan sonra Oğuz boyları Xəzər sahillərinə və Yayıq çayı sahillərinə enib buralara hakim olublar. Bəzi Türkman tayfaları da İranın şimal-şərqindəki bölgələrə hakim olmuşdur. İslam mənbələri buraya “Oğuz Çölləri” adını vermişdir.
Əsasən İraq Türkmanlarının tarixi on mərhələdə araşdırılır:
Birinci dövr: İlk Türkman qrupu 652-ci ildə Əməvi dövlətinin komandiri Ubəydullah tərəfindən Buxara bölgəsindən gətirilib Bəsra tərəflərində məskunlaşdırılıb. Bunlar daha sonra Bağdad və Samarra bölgələrinə köçürülüb.
İkinci dövr: Xəlifə Mutasım Billah çağında (833-842) türkmanlar artıq İslam ordusunda komandir səviyyəsində təmsil edilməyə başlanılıb. Bu çağda Abbasi xəlifəsi Mutasım, xəlifə olduqdan iki il sonra xilafətin mərkəzini Bağdaddan Dəclə çayı sahilindəki Samarra şəhərinə daşıyıb. Türklər də cəngavərlikləri, dövlətçilikdəki bacarıqları və sədaqətləri səbəbi ilə əl üstündə tutulmağa başlanıblar. Artıq İslam dövlətində türklərin çağı başlayıb. Xəlifə Harun Rəşidin sarayındakı qoruyucular gözlərinə kimi zirehlənmiş Türk hərbiçiləri olmuşdur. Bizansa qarşı yeridilən mübarizələrdə Anadoluya 838-ci ilin iyun ayının 19-u daxil olan İslam ordusunun komandiri Afşin idi. Bu müharibədə Diyarbəkir, Bitlis, Mardin, Ankara, Siirt və Haqqari bölgələri ələ keçirilib.
Üçüncü dövr: Şiə Büveyhilər dövründə türklər Samarra, Musul, Kərkük, Ərbil və Tikrit bölgələrində məskunlaşıb. 961-ci ildə bir dəfəsində 200 min nəfərlik Türk qrupu Bağdada gələrəkmüsəlman olub. Onların buralarda firavan həyat sürmələri digər Türk qruplarının da buralara axın etməsinə səbəb olub.
Dördüncü dövr: 1055-ci ildə bir Türkman qrupu Türküstandan qabaqMavəraunnəhr bölgəsinə enib, buradan da Xorasana üz tutub və bir müddət burada qaldıqdan sonra İran,İraq, Dəməşq və Anadoluya gələrək məskunlaşıb. Səlcuqlar dövlətinin İraqdakı hakimiyyəti 1152-ci ilə kimi davam edib. Bu vaxt ərzində türklər Kərkük, Musul, Dəməşq və Ərbildə ömürsürüb.
Beşinci dövr: Çingiz xanın qabağında tab gətirə bilməyən Xarəzm Şahın dağılan ordusunun bir hissəsi İraq və Cəzirə bölgələrində dağılaraq Kifri (Salahiyə), Tuzxurmatı, Dakuk,Qartəpə bölgələrində məskunlaşıblar.
Altıncı dövr: 1258-ci ildə monqolların hücumu nəticəsində Səlcuqlu əmirlərinin yaratdığıbəyliklərin əksəriyyəti ləğv olunub və Monqol hakimiyyəti 1338-ci ilə kimi davam edib.
Yeddinci dövr: XV yüzildə türkmanlar Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türkləri ilə qaynayıb qarışaraq İraqın şimal vəşimal-şərq bölgələrində məskunlaşıblar.
Səkkizinci dövr: Şah İsmayıl 1508-ci ildə Bağdadı işğal etdiyi vaxt burada yaşayan Azərbaycan türklərinin sayı artıb. Səfəvilər Nəcəf, Kərbəla kimidini huviyyəti olan şəhərlərəönəm verib.
Doqquzuncu dövr: IV Murad zamanında Bağdad Osmanlı dövləti tərəfindən ələ keçirilib. Əcəm ilə İraq arasındatürkmanlar məskunlaşdırılıb. İraqda yaşayan türkmanlar müəyyən səbəblərlə Türküstan, Buxara, Səmərqənd, Qafqaz,Azərbaycan, Özbəkistan, Dağıstan və İraqın ətrafındakı bölgələrdən gəlib buralarda məskunlaşan türklərin nəvə-nəticələridir.QanuniQanuni Sultan Süleyman 1535-ci ildə Bağdadı alıb və 1918-ci ilə kimi bura Osmanlı hakimiyyətində qalıb. Bu zaman ərzində Rumeli, Urfa, Diyarbəkir və Tokat bölgələrindən çoxlu Türkboyları gətirilərək buralarda məskunlaşdırılıb.
Onuncu dövr: I Dünya Müharibəsindən sonra İraqın şimal hissəsi Türkiyə iləİngiltərə arasında ixtilaf mövzusu olub. Bura 1932-ci ilə kimi İngiltərənin hakimiyyətində qalıb və bu ildə İraq krallığı elan edilib. 1950-ci ildə xüsusilə İngiltərə və Amerikanın əli ilə Kral Faysal qanlı bir çevrilişlə taxtından salınaraq sosialist “Bəəs rejimi” yaradılıb. 24 May 1924-cü il tarixində Kərkükdə ərəblər dəhşətli bir qətliam törədib. Bu qırğından başlayaraq Səddamın taxtdan salınmasına kimi buradakı türklərin sayının azalması üçün imperiya siyasətigüdən güclər hər cürə oyuna al atıb. Çağımızdakı oyunda isə bölgədəki türklərin məhvi üçün Amerika, İngiltərə, İsrail və Rusiya arasındakı çəkişmələrdə Kürd kartından istifadə edilir.
Maraqlıdır ki, onlar keçmişdə olduğu kimi özlərini də, bizi də “türkman” adlandırırlar. Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Səfəvilər dövründə və sonralar da geniş mənada işlənən, “tərəkəmə” sözünün cəmindən əmələ gələn “türkman” etnonimi indiki mənadan fərqlənir.Başda böyük Sovet ensiklopediya lüğəti olmaqla, Sovet və əcnəbi mənbələr İraqda Azərbaycan türklərinin yaşadığını və hələ XX əsrin əvvəllərində saylarının 100 000-dən artıq olduğunu qeyd edir. Görkəmli türkoloq KarlMenqes “Türk dilləri və türk xalqları” adlı kitabında yazır: “Azərbaycan türkləri həmçinin İraqın şimalında da yaşayırlar. Sayları 100 000-dən artıqdır”.Azərbaycan dili və Kərkük dialektini Türkiyə türkcəsindən fərqləndirən cəhətlər vardır. Bunlardan biri Azərbaycan və Kərkük dialektində geniş istifadə olunan ğ, x səslərinə Türkiyə türkcəsində təsadüf edilməməsidir. İraq-türkmən dialektinə və folkloruna az-çox bələd olan alimlər onların Azərbaycan türkcəsində danışdığını və folklorlarının fərqlənmədiyini qeyd edirlər. Məsələn, “İraq türkmənləri, yeni Oğuzcanın Azər ləhcəsində qonuşan türklərdir” deyə Türk alimi Fuad Köprülü qəti qənaətə gəlir. İraq türkləri 1300 ildən artıq bir müddətdir böyük dövlətlər, bəyliklər qurub və indiyə kimi möhtəşəm ədəbiyyat örnəkləri yaradıblar. Hər bir xalqın folkloru o xalqın güzgüsüdür. O güzgüdə xalqın tarixi, dili, inancı, inanışı, adət və ənənələri görünür. Bir xalqı mükəmməl şəkildə öyrənmək üçün vacib olan, hər şeydən öncə onun folklorunu öyrənməkdir.
İraq Türkmən xalq ədəbiyyatının əsasını”hoyrat” adlanan şeirlər təşkil edir. Yeddi hecalı 1, 2, 4-cü misraları qafiyəli olub, ümumiyyətlə cinaslı mani və kəsik manişəklində olan bu şeirlər İraq türkmanlarına xas olan bir avazlaiyirmidən də artıq müxtəlif şəkillərdə ifa edilir. Xalq ədəbiyyatında tapmacalar, atalar sözləri, lətifələr, alqış-qarğışlar, arzular yer tutur. I Dünya Müharibəsindən sonra Türk dünyasından qoparılan İraq türkləri İraq dövlətinin tərkibində yaşamağa məcbur edilib. Bu da onların mədəniyyətinə vəədəbiyyatına hədsiz mənfi təsir bağışlayıb.Xalq dilini bütün incəlikləri ilə özündə yaşadan Türkman folkloru elə bir xəzinədir ki, burada millətini sevən hər kəs əvəzsiz incilər tapar. Bu xalq,müdriklik xəzinəsinin hər qatında Azərbaycan folkloruna bir doğmalıq, əkizlik vardır. Nə yaxşı ki, şüurda, düşüncədə, mənəviyyatda xalq parçalanmayıb. Axı daşlar ovula-ovula ölür, qayalar sökülə-sökülə, bulaqlar quruya-quruya, çaylar çəkilə-çəkilə ölür, millət isə unuda-unuda.. Yaddaşdan təmizlənə-təmizlənə.. Lakin insana təsəlli verən, Gün kimi ortada olan bir həqiqət vardır. Kərküklü İrmağın doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, Vətən torpağı kiçilib-genişlənə bilər, sərhədləri tükənə bilər, tarixi təhrif edilə bilər. Lakin dil və folklor adlandırılan iki varlıq vardır ki, həyat yaşadıqca yaşayır, xalqın keçmişi haqqında danışa bilən təkzibolunmaz tarixi sənədə çevrilir. İraq-türkman folklorunun tarixi qiyməti, bizcə, hər şeydən əvvəl bundadır..

Kərkük, batsam – son nəfəs
yansam – bir ovuc susan…
Sürgün düşmüş vətəndə, Füzulinin ruhusan..

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
Altaylı Seyfəddin, Hüseynova Nigar. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2018, 356 səh.

Bəndəroğlu Əbdüllətif. Türkman ədəbiyyatı yolunda bir addım. İraq, Bağdad, 1962

Qaybalıyeva Səkinə. İraq-türkman ədəbiyyatında xoyrat. “Motifakademihalkbilimidergisi”, 2011, (Ocak-Haziran) (Azerbaycanözelsayısı I)

Paşayev Qəzənfər. İraq-türkman folkloru. “Yazıçı”, Bakı-1992

TÜRKOLOGİYA ARAŞDIRMA MƏRKƏZİ
YAZAR: ŞAHMAROVA İLKANƏ TÜRKSOY

Kərkük mənim, demək ayrı gördülər
Bu sinəmə paslı xəncər vurdular
Sanki mənim öz evimə girdilər
Oğlum kimi ağlayan vətən Kərkük!…
Soysuz itə yurdmu oldun sən, Kərkük!?…

İraq türklərinə Birinci Dünya Müharibəsindən sonra siyasi məqsəd güdülərək “Türkman” adı verildi. Onlar, Mosulun qərbində yerləşən Təlafərdən Bağdadın cənub-qərbinə kimi uzanan coğrafi məkanda – Kərkük, Mosul, Ərbil, Altunkörpü, Şəbək və Bayat tayfasının yaşadığı qəsəbə və kəndlərdə məskunlaşmış,Türküstandan qərbə mühacirət edərək İslam dinini mənimsəmiş Oğuz tayfalarına mənsubdurlar. Asiyanın şimal hissəsində yaşayan Oğuz və Qıpçaq boyları Xorasan, Xəzərin cənubu və Qafqaz bölgəsinə hücumlar ediblər. Eradan sonra Oğuz boyları Xəzər sahillərinə və Yayıq çayı sahillərinə enib buralara hakim olublar. Bəzi Türkman tayfaları da İranın şimal-şərqindəki bölgələrə hakim olmuşdur. İslam mənbələri buraya “Oğuz Çölləri” adını vermişdir.
Əsasən İraq Türkmanlarının tarixi on mərhələdə araşdırılır:
Birinci dövr: İlk Türkman qrupu 652-ci ildə Əməvi dövlətinin komandiri Ubəydullah tərəfindən Buxara bölgəsindən gətirilib Bəsra tərəflərində məskunlaşdırılıb. Bunlar daha sonra Bağdad və Samarra bölgələrinə köçürülüb.
İkinci dövr: Xəlifə Mutasım Billah çağında (833-842) türkmanlar artıq İslam ordusunda komandir səviyyəsində təmsil edilməyə başlanılıb. Bu çağda Abbasi xəlifəsi Mutasım, xəlifə olduqdan iki il sonra xilafətin mərkəzini Bağdaddan Dəclə çayı sahilindəki Samarra şəhərinə daşıyıb. Türklər də cəngavərlikləri, dövlətçilikdəki bacarıqları və sədaqətləri səbəbi ilə əl üstündə tutulmağa başlanıblar. Artıq İslam dövlətində türklərin çağı başlayıb. Xəlifə Harun Rəşidin sarayındakı qoruyucular gözlərinə kimi zirehlənmiş Türk hərbiçiləri olmuşdur. Bizansa qarşı yeridilən mübarizələrdə Anadoluya 838-ci ilin iyun ayının 19-u daxil olan İslam ordusunun komandiri Afşin idi. Bu müharibədə Diyarbəkir, Bitlis, Mardin, Ankara, Siirt və Haqqari bölgələri ələ keçirilib.
Üçüncü dövr: Şiə Büveyhilər dövründə türklər Samarra, Musul, Kərkük, Ərbil və Tikrit bölgələrində məskunlaşıb. 961-ci ildə bir dəfəsində 200 min nəfərlik Türk qrupu Bağdada gələrəkmüsəlman olub. Onların buralarda firavan həyat sürmələri digər Türk qruplarının da buralara axın etməsinə səbəb olub.
Dördüncü dövr: 1055-ci ildə bir Türkman qrupu Türküstandan qabaqMavəraunnəhr bölgəsinə enib, buradan da Xorasana üz tutub və bir müddət burada qaldıqdan sonra İran,İraq, Dəməşq və Anadoluya gələrək məskunlaşıb. Səlcuqlar dövlətinin İraqdakı hakimiyyəti 1152-ci ilə kimi davam edib. Bu vaxt ərzində türklər Kərkük, Musul, Dəməşq və Ərbildə ömürsürüb.
Beşinci dövr: Çingiz xanın qabağında tab gətirə bilməyən Xarəzm Şahın dağılan ordusunun bir hissəsi İraq və Cəzirə bölgələrində dağılaraq Kifri (Salahiyə), Tuzxurmatı, Dakuk,Qartəpə bölgələrində məskunlaşıblar.
Altıncı dövr: 1258-ci ildə monqolların hücumu nəticəsində Səlcuqlu əmirlərinin yaratdığıbəyliklərin əksəriyyəti ləğv olunub və Monqol hakimiyyəti 1338-ci ilə kimi davam edib.
Yeddinci dövr: XV yüzildə türkmanlar Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türkləri ilə qaynayıb qarışaraq İraqın şimal vəşimal-şərq bölgələrində məskunlaşıblar.
Səkkizinci dövr: Şah İsmayıl 1508-ci ildə Bağdadı işğal etdiyi vaxt burada yaşayan Azərbaycan türklərinin sayı artıb. Səfəvilər Nəcəf, Kərbəla kimidini huviyyəti olan şəhərlərəönəm verib.
Doqquzuncu dövr: IV Murad zamanında Bağdad Osmanlı dövləti tərəfindən ələ keçirilib. Əcəm ilə İraq arasındatürkmanlar məskunlaşdırılıb. İraqda yaşayan türkmanlar müəyyən səbəblərlə Türküstan, Buxara, Səmərqənd, Qafqaz,Azərbaycan, Özbəkistan, Dağıstan və İraqın ətrafındakı bölgələrdən gəlib buralarda məskunlaşan türklərin nəvə-nəticələridir.QanuniQanuni Sultan Süleyman 1535-ci ildə Bağdadı alıb və 1918-ci ilə kimi bura Osmanlı hakimiyyətində qalıb. Bu zaman ərzində Rumeli, Urfa, Diyarbəkir və Tokat bölgələrindən çoxlu Türkboyları gətirilərək buralarda məskunlaşdırılıb.
Onuncu dövr: I Dünya Müharibəsindən sonra İraqın şimal hissəsi Türkiyə iləİngiltərə arasında ixtilaf mövzusu olub. Bura 1932-ci ilə kimi İngiltərənin hakimiyyətində qalıb və bu ildə İraq krallığı elan edilib. 1950-ci ildə xüsusilə İngiltərə və Amerikanın əli ilə Kral Faysal qanlı bir çevrilişlə taxtından salınaraq sosialist “Bəəs rejimi” yaradılıb. 24 May 1924-cü il tarixində Kərkükdə ərəblər dəhşətli bir qətliam törədib. Bu qırğından başlayaraq Səddamın taxtdan salınmasına kimi buradakı türklərin sayının azalması üçün imperiya siyasətigüdən güclər hər cürə oyuna al atıb. Çağımızdakı oyunda isə bölgədəki türklərin məhvi üçün Amerika, İngiltərə, İsrail və Rusiya arasındakı çəkişmələrdə Kürd kartından istifadə edilir.
Maraqlıdır ki, onlar keçmişdə olduğu kimi özlərini də, bizi də “türkman” adlandırırlar. Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Səfəvilər dövründə və sonralar da geniş mənada işlənən, “tərəkəmə” sözünün cəmindən əmələ gələn “türkman” etnonimi indiki mənadan fərqlənir.Başda böyük Sovet ensiklopediya lüğəti olmaqla, Sovet və əcnəbi mənbələr İraqda Azərbaycan türklərinin yaşadığını və hələ XX əsrin əvvəllərində saylarının 100 000-dən artıq olduğunu qeyd edir. Görkəmli türkoloq KarlMenqes “Türk dilləri və türk xalqları” adlı kitabında yazır: “Azərbaycan türkləri həmçinin İraqın şimalında da yaşayırlar. Sayları 100 000-dən artıqdır”.Azərbaycan dili və Kərkük dialektini Türkiyə türkcəsindən fərqləndirən cəhətlər vardır. Bunlardan biri Azərbaycan və Kərkük dialektində geniş istifadə olunan ğ, x səslərinə Türkiyə türkcəsində təsadüf edilməməsidir. İraq-türkmən dialektinə və folkloruna az-çox bələd olan alimlər onların Azərbaycan türkcəsində danışdığını və folklorlarının fərqlənmədiyini qeyd edirlər. Məsələn, “İraq türkmənləri, yeni Oğuzcanın Azər ləhcəsində qonuşan türklərdir” deyə Türk alimi Fuad Köprülü qəti qənaətə gəlir. İraq türkləri 1300 ildən artıq bir müddətdir böyük dövlətlər, bəyliklər qurub və indiyə kimi möhtəşəm ədəbiyyat örnəkləri yaradıblar. Hər bir xalqın folkloru o xalqın güzgüsüdür. O güzgüdə xalqın tarixi, dili, inancı, inanışı, adət və ənənələri görünür. Bir xalqı mükəmməl şəkildə öyrənmək üçün vacib olan, hər şeydən öncə onun folklorunu öyrənməkdir.
İraq Türkmən xalq ədəbiyyatının əsasını”hoyrat” adlanan şeirlər təşkil edir. Yeddi hecalı 1, 2, 4-cü misraları qafiyəli olub, ümumiyyətlə cinaslı mani və kəsik manişəklində olan bu şeirlər İraq türkmanlarına xas olan bir avazlaiyirmidən də artıq müxtəlif şəkillərdə ifa edilir. Xalq ədəbiyyatında tapmacalar, atalar sözləri, lətifələr, alqış-qarğışlar, arzular yer tutur. I Dünya Müharibəsindən sonra Türk dünyasından qoparılan İraq türkləri İraq dövlətinin tərkibində yaşamağa məcbur edilib. Bu da onların mədəniyyətinə vəədəbiyyatına hədsiz mənfi təsir bağışlayıb.Xalq dilini bütün incəlikləri ilə özündə yaşadan Türkman folkloru elə bir xəzinədir ki, burada millətini sevən hər kəs əvəzsiz incilər tapar. Bu xalq,müdriklik xəzinəsinin hər qatında Azərbaycan folkloruna bir doğmalıq, əkizlik vardır. Nə yaxşı ki, şüurda, düşüncədə, mənəviyyatda xalq parçalanmayıb. Axı daşlar ovula-ovula ölür, qayalar sökülə-sökülə, bulaqlar quruya-quruya, çaylar çəkilə-çəkilə ölür, millət isə unuda-unuda.. Yaddaşdan təmizlənə-təmizlənə.. Lakin insana təsəlli verən, Gün kimi ortada olan bir həqiqət vardır. Kərküklü İrmağın doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, Vətən torpağı kiçilib-genişlənə bilər, sərhədləri tükənə bilər, tarixi təhrif edilə bilər. Lakin dil və folklor adlandırılan iki varlıq vardır ki, həyat yaşadıqca yaşayır, xalqın keçmişi haqqında danışa bilən təkzibolunmaz tarixi sənədə çevrilir. İraq-türkman folklorunun tarixi qiyməti, bizcə, hər şeydən əvvəl bundadır..

Kərkük, batsam – son nəfəs
yansam – bir ovuc susan…
Sürgün düşmüş vətəndə, Füzulinin ruhusan..

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
Altaylı Seyfəddin, Hüseynova Nigar. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2018, 356 səh.

Bəndəroğlu Əbdüllətif. Türkman ədəbiyyatı yolunda bir addım. İraq, Bağdad, 1962

Qaybalıyeva Səkinə. İraq-türkman ədəbiyyatında xoyrat. “Motifakademihalkbilimidergisi”, 2011, (Ocak-Haziran) (Azerbaycanözelsayısı I)

Paşayev Qəzənfər. İraq-türkman folkloru. “Yazıçı”, Bakı-1992

TÜRKOLOGİYA ARAŞDIRMA MƏRKƏZİ
YAZAR: ŞAHMAROVA İLKANƏ TÜRKSOY