“Bir qalanın sirri…”

 Əsrlərə şahidlik edə-edə özü də tarixin bir parçasına çevrilən qala..Gözəlliyinlə Şərq mədəniyyətjnə öz qatqını bəxş edərək paytaxtımızın simvoluna çevrilmisən..

   Özündə tarixiliyi ehtiva etməyinə baxmayaraq tarixi təhrif olunmuş Qız qalası..Yəqin ki,bu gün gənclər arasında sorğu keçirsək çoxları onun 12-ci əsrə aid olduğunu bildirəcək..Bəs həqiqətən də bu belədirmi? Bu haqqda tədqiqatçılarımızın fikirləri müxtəlif olsa da,çoxluq onun 12-ci əsrdə inşa edildiyi faktını qəbul etmir.Keçən əsr Azərbaycan tarixşünaslığında bir çox tarixi faktları təhrif etmiş erməni əsilli tarixçi Petruşevski qalanın 12-ci əsrə aid olduğunu bildirmiş və tarix kitablarımızda da abidənin 12-ci əsr – İntibah mədəniyyətinə aid nümunə olduğuna dair qeydlər aparılmışdır…Bəs həqiqətən də qala 12-ci əsrdə inşa edilibmi?

   Qalanın üzərində onun tikilmə tarixini bildirən heç bir yazı olmadığına görə onun tikilmə tarixi və təyinatı haqqında müxtəlif fərziyyələr və rəvayətlər mövcuddur.Bəzi alimlər onun iki müxtəlif dövrdə tikildiyini güman edirlər.Bu ehtimala görə alt hissədaha qədim olub e.ə.VIII-VII əsrdə,daş kəmərlə əhatə olunan yuxarı hissə isə daha sonra inşa edilib.

“Abidənin 12-ci əsrlə bağlılığı haradan qaynaqlanır?”sualına cavab tapmaq üçün qalanın üzərindəki 14 metr hündürlükdə kitabəyə diqqət edək..Qalanın Qız qalasının üzərində hörülən kitabədəki epiqrafik yazı nümunələri kufi xətti ilə qeydə alınmışdır ki,bu da 12-ci əsrə aiddir.. Beləliklə,Qız qalasının tarixinin intibah dövrü mədəniyyətinə aid deyil,eradan əvvələ aid olduğu haqqda fərziyyələr çoxluq təşkil edir.Qalanın memarlıq üslubu ilə intibah mədəniyyəti memarlıq nümunələrinin üslubunu müqayisə etsək görərik ki,Möminə Xatun türbəsi,Yusif ibn Küseyr türbəsi vəs.ilə Qız qalası arasında fərqlər çoxdur.Qız Qalasının memarı kimi tanıdılan Məsud Davudoğlu Memar Əcəminin şagirdi olmuşdur.Əyər qala Məsud Davudoğlu tərəfindən inşa edilərdisə burada Naxçıvan memarlıq məktəbinin,Memar Əcəminin dəsti xətti olardı.Məsudu İraq səlcuqlarından hesab edən bəzi alimlər qalanın elə onun tərəfindən 12-ci əsrdə Səlcuq hakimiyyəti zamanı tikdiyini güman edirlər.Digər qrup alimlər isəŞabran rayonunda yerləşən VI əsrə(Sasanilər dönəminə) aid Çıraq qalanın Qız Qalası ilə müəyyən oxşarlıqlarını (Qız qalasının yuxarı hissəsi Çıraq qalanın mərkəzi qalası iləeynilik təşkil edir) nəzərə onu Sasanilər dövrünə aid edirlər.

   Qız qalasının tarixinin eramızdan əvvələ dayanması ilə bağlı çoxlu fərziyyələr var..Bəzi tədqiqatçılar qalanın eradan əvvəl 7-ci əsrə,digərləri eradan əvvəl 3000-ci iləaid olduğunu deyirlər.

   İndi isə bir qədər qalanın hansı məqsədlə inşa edilməsinı diqqət edək.Bu barədəfərziyyələr olduqca çox olduğundan bir qismini çatdırmağa çalışacağıq.

   Qız qalasının səma cisimləri ilə məşğul olmaq üçün inşa edildiyi kimi versiya irəli sürülür..Deyilənə görə qalanın pəncərələri vasitəsilə planetlərə nəzər yetirmək mümkün imiş..Ötən əsrin 60-cı illərində qalada təmir-bərpa işləri aparılan zaman bir sıra dəyişikliklər edilmişdir.Bu dəyişikliklərdən biri qalada yerləşən 9 pəncərənin birinin hörülməsi və bunun nəticəsi olaraq pəncərələrin 8-ə endirilməsidir.Tarixi abidəyə bu cür zərər yetirilməsi Şura hökümətinin xalqımıza,tariximizə göstərdiyi qərəzli münasibətin bariz nümunəsidir..Onu da deyək ki,dekabrın 22-i,yəni gecə və gündüz bərabərləşəndə günəş doğan kimi əsas pəncərədən qalaya günəş şüası daxil olur.Pəncərələrin hamısı dənizə tərəf istiqamət almışdır..

    Qalanın müdafiə qalası kimi və ya qədim zamanlarda yaşamış bir padşahın öz qızı üçün bu qalanı inşa etdirdiyi və bu səbəbdən də onun Qız qalası adlandırıldığı deyilir.İkinci versiya haqqda əfsanələr yaranmış və xalqımız tərəfindən bu versiya daha çox qəbul edilmişdir..Lakin,bu adda qalalara Asiyanın bir çox ölkələrində rast gəlməyimiz mümkündür..

    Abidə barəsində əfsanələr o həddə çatıb ki,bəziləri qalanın hətta Leyli və Məcnunun məzarı üzərində inşa edildiyini deyir.Təbii ki,bu inandırıcı versiya deyil.Çünki,adı çəkilənlərin real tarixi şəxsiyyət olması müəmmalı məsələdir.Onlar sadəcə ərəb rəvayətinə söykənən və bizim dahilərimizin də qələmə aldığı əsərlərdə haqqında bəhs edilən obrazlardır..

   “Qala”sözünün qədim dilimizdə anlamlarından biri də “od,alov qalamaq” demək idi.Bunu nəzərə alaraq Qız qalasının atəşpərəstlər üçün inşa edildiyi və burada onların ayinlər həyata keçirdiyi haqqda məlumatlar səsləndirilməkdədir.

   Onu da qeyd edək ki,Qız qalasından Şirvanşahlar sarayına və eləcə də Bakı kəndlərində yerləşən əksər qalalara yeraltı yollar vasitəsilə getmək mümkün imiş..

   Bu gün qalada müəyyən təmir işlər aparılıb və onun texniki avadanlıqlarla təchiz edilməsi kimi işlər həyata keçirilmişdir..Bakının simvoluna çevrilən sirli qalamız şəhərimizin qonaqlarının ilk baş çəkdiyi yerlərdən biridir.Qala haqqda yekdil fikir söyləmək bir qədər çətin olsa da,onun mühafizə edilməsinə diqqətimizi yönəltməliyik..

   Məqalənin adından da göründüyü kimi Qız qalası tarixi-memarlıq abidəmiz sirlərlədolu olmuş və özündə bir çox gizli mətləbləri saxlamaqdadır..Əcdadlarımızın bizə bəxş etdiyi bu dəyəri qorumaq isə bizim mənəvi borcumuzdur..

Müəllif : Fəridə Həmidzadə