BİR KERE YÜKSELEN BAYRAQ BİR DAHA ENMƏZ!

YAZAR : AYNUR TALIBLI. TARİH VE MƏDƏNİYƏT ARAŞTIRMACISI.İSTANBUL 2017.

Tarixdə var olan qədim dövlətlərin və millətlərin mövcud olduqlarını sübut edən ən mühüm dəlillər, simgələr bayraqlardır. Bayraqlar həm də var olan dövlətlərin mədəniyyətlərini, qiymət verdikləri mənəvi dəyərləri özündə əks etdirir. Bu baxımdan bayraqlar, başqa deyimlə sancaqlar və ya aləmlər dünya tarixində mühüm önəmə sahibdirlər. Biz türklərin ataları əski və köklü dövlətlər qurduqlarından bizim də mədəniyyətimizdə bayraqların xüsusi əhəmiyyəti vardır. (1). Bayraq bizim şərəfimiz və namusumuzdur.Bəlkə də dünyada heç bir millət biz türklər qədər bayrağa dəyər verməmiş ,onu bizlər qədər ülviləşdirməmiş və mənəvi cəhətdən dəyərli bilməmişdir. Çünki biz bayrağımızı sadəcə bir simgə olaraq görmür canlı ,müqəddəs bir varlıq ,qüvvə bilərik. Türk tarixinin önəmli tarixçilərindən olan Prof. Dr. Bahaeddin Ögel bayraqla əlaqədar bunları qeyd etmişdir: “Bayraq qoruyucu bir ruhdur. O, bir zəfər tanrısıdır. Bayraq qutlu – müqəddəs və mübarək bir insan kimidir; əsəbləşər, sevinər, küsər, düşerse onu tutanlarda yox olur. Kökü, dibi yerde; başı ise göylerde olan bir varlıqdır. Göylərdə enginləşir, yayılır, ucalır, millətlərin soyunun və kökünün semvoludur.” (2)

Bayraq bizim özümüzdür bu səbəbdəndir ki, şəhidlərimizin qanı bayrağımız göylərdə başı dik dalğalansın deyə axar və bayrağımız üçün canımızdan belə keçərik .Anadolu Türkü yazar , şair, düşünür, ədib Mithat Cemal Kuntay misralarında nə gözəl söyləmişdir. ” Bayraqları  bayraq yapan üstündəki  qandır, Topraq əgər uğrunda ölən varsa  vətəndir.” Əslində Mithat Cemal Kuntayın dillər əzbəri olan və biz türklərin  ata sözü ola biləcək bu misralar  hər şeyi izah edir.  Biz Türklərin tarixində bayraqların önəmi  haqqında “Türklərdə Bayraqlar,Sancaqlar və Tuğlar ” isimli məqaləmdə bəhs etmişdim. Bu yazımda özəlliklə Azərbaycan Türklərinin üç rəngli bayrağından bəhs edəcəyəm.

Azərbaycanlı Oğuz Türkləri olan bizlərin də tarixinə nəzər yetirsək  müxtəlif şəkildə bayraqlarımızın mövcud olduğunu görməmiz mümkündür. Ancaq  Azərbaycan adı altında birləşib Osmalı Türk qardaşlarımızın vəfası yəni   Qafqaz  TÜRK İslam Ordusunun dəstəyi ilə Şərqdə ilk cumhuriyyət qurduğumuzdan, sonradan sovet-rus işğalından qurtarıb şəhitlərimizin qanı ilə azad,müasir Azərbaycan Dövlətini qurduğumuzdan bu günə iki fərqli  bayrağa sahib olmuşuq. Onlardan ilki,Şərqdə qurulan ilk CÜMHURİYYƏTİN, Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin dövlət bayrağının təsdiq edilməsi haqqında qərarla, yəni  Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Azərbaycanın Müvəqqəti hökumətinin 21 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli bayraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət bayrağıdır.  Bu bayraq Osmanlı İmperatorluğunun XVIII əsrin sonundan XIX əsrin 50-ci illərinədək mövcud olmuş üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli dövlət bayrağından ibarət idi. O dövrdə bu bayrağın qəbulunun Azərbaycanın türk dünyasının bir parçası olduğu mənasını ifadə etdiyini düşünülürdü(3). O,DÖNƏMİN  məlum siyasi hadisələri nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1918-ci il noyabrın 9-da hökumətin başçısı Fətəli Xan Xoyskinin məruzəsi əsasında Azərbaycanın yeni üçrəngli – mavi, qırmızı, yaşıl zolaqlardan ibarət və üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan milli bayrağının təsdiq edilməsi haqqında qərar qəbul edir. Beləliklə, üç rəngli ay ulduzu bayraq Azərbaycan Türklərinin dövlət bayrağı olur.

Azərbaycan TÜRK Cümhuriyyətimizin qurucusu  M.Ə. Rəsulzadə üçrəngli milli bayrağımıza xitabən, söylədiyi «Müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidari-əhraranəsini təmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir. Mən buna iman edirəm. Mənim bu imanımı millətlərin qəlbində doğmuş olan əməl günəşi işıqlandırır. Bu günəş bir daha üful etməyəcəkdir…» sözlər bu gün də  dillər  əzbəri olmuşdur . Təəssüf ki, sonradan  müstəqilliyimizi itirdik və bu bayrağımızı hürr-azad bir şəkildə dalğalandıra bilmədik. Sonradan qardaş Türkiye cümhuriyyet Mustafa Kemal AtaTürk terefinden qurulunca ilk al qırmızı bayrağımız 5 guşeli ulduzla qardaş Türkiye cümhuriyyetinin bayrağı oldu. Mustafa paşanın  yazdığı söylənilən bir məktubda bu mövzu vurğulanırdı və Mustafa Kəmal paşa  Şərqdə ilk cümhuriyyetin banisi M.Ə. Resulzadəyə xitaben belə yazırdı:  “Mən dünyaya səndən üç sənə-il  ərkən göz açmışam. Ancaq bütün Türk aləmində Türk’ün istiqlal bayrağını sən qaldırmısan və bayraq enməsin deyə, mən sənin əlindən alıb Türkiyə üzerində dalğalandırmışam. Enməz demisən bu bayraq, enməyəcəkdir.” Mustafa Kamal Atatürk

Sonradan Azərbaycan Sovet-rus işğalından azad oldunca,  «Azərbaycan Respublikasının Dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı» (18 oktyabr 1991-ci il) ilə Azərbaycan Respublikası özünün dövlət müstəqilliyini elan etdi. İlk olaraq qardaş Türkiyə Cümhuriyyəti ölkəmizin müstəqilliyini tanıdı. Böyük öndər Qazi Mustafa Kamal Atatürkün vaxtilə söylədiyi «Azərbaycan bayrağının Türkiyə bayrağı yanında Türkiyə səmasında dalğalanmasını görmək bütün millətimiz üçün böyük bir bayramdır» sözləri artıq həqiqətə çevrildi…(3). O gündən bu günə şərəf və qürurla üç rəngli Azərbaycan Türk bayrağını  müstəqil Azərbaycan səmasında dalğalandırırıq.

SİZLƏRƏ DƏ MƏLUM OLDUĞU KİMİ ÜÇ RƏNGLİ BAYRAĞIMIZIN RƏNGLƏRİNİN VƏ ÜZƏRİNDƏKİ SİMGƏLƏRİ- AYPARASININ (HİLALIN)VƏ SƏKKİZGUŞƏLİ ULDUZUN ÖZÜNƏ MƏXSUS ANLAMLARI VARDIR.

Bayrağımızdakı ilk  rəng ,mavi -gök mavisi Türk millətinə mənsub olduğumuza işarət edir. Orta əsrlərdə müsəlman olan, Türklərin yaşadığı bölgələrdə onlara məxsus bir çox qədim abidələr  vardır və bu abidələrin çoxu  gök mavisi rəngində olmuşdur. Bu baxımdan gök mavisi, Türklərin simgəsinə çevrilmişdir.. Göy-gök-səma mavisi həm də 13. yüzildə Elxanilər dövrünün əzəmətini, onların  zəfər  yürüşlərini  əks  etdirir. Bununla bərabər düşünürəm ki, sadəcə göy rəngi-gök mavsini Elxanilərlə bağlaşdırmaq doğru olmaz.Çünki bizlərin ataları olan qədim Göktürk dövlətinin də bayragi göy – səma mavisi rəngidə idi. Daha doğrusu bayrağımızdakı bu göy rəng soyumuzun Göktürklərə dayandığına da bildirir .Bəzi işbazlar bu mövzuda öz qərəzli ” məharətlərini göstərirlər.Belə ki, bayrağımızın  ilk  rəngi -gök mavisini ya tünd eynən Rusiya bayrağındakı kimi əks etdirirlər, ya da  mavi rənglə heç bir əlaqəsi olamayan tünd bənövşəyi rəngdə təsvir edirlər, nəticədə ortaya Azərbaycan Bayrağı ilə heç bir əlaqəsi olmayan əcaib bir bayraq çıxır. Əslində bu çox bəsit bir hal kimi görünsə də əsasən çox önəmlidir, bir dövlətin tarixinə və bir millətin soy- kökünə qarşı sayqısızlığın özüdür.Dəyərli oxuyucular, sizlərdən rica edirəm bu mövzuya diqqət ediniz və Dünyanı harasında olursanız olun, Azərbaycanımızın üç rənglı şanlı bayrağının düzgün təsvirini önəmsəyin və bu mövzuda daima qərarlı olun. Çünki bayrağımız bizim namusumuzdur.

Azərbaycan bayrağında əks olunan digər rəng qırmızı rəngdir.  Məlumdur ki, 18.yüzilin  sonlarında Fransa Burjua inqilabından sonra kapitalizmin inkişafı ilə bağlı Avropa ölkələrində böyük irəliləyişlər baş vermişdi. Həmin dövrdə işçi təbəqənin kapitalizm quruluşuna qarşı mübarizəsi olmuşdu. Bu illərdə qırmızı rəng Avropanın simvoluna çevrilirdi. Ə.Hüseynzadə yazırdı: “Avropalaşalım, firəngləşə­lim deyirsiniz. Lakin ey qare (ey oxucu), müraciətdən müraciətə fərq vardır. Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum və maarifinə, kəşfiyyat və ixtiralarına müraciət etmək istəyiriz, özlərinə degil! Biz istəriz ki, islam ölkəsinə onların beyinləri, dimaqları girsin!” Beləliklə əsaslandırılır ki, qırmızı rəng -müasirliyi,demokratiya və azadlığı ifadə edir. Bu mövzuda mən düşünürəm ki, qırmızı rəngi sırf Fransada Burjua inqilabından sonra doğan Avropanın inkişafına və ya Avropanın simgəsi olaraq – sadəcə çağdaşlığı ifadə etdiyinə yozmağ heç də doğru olmaz. Bayrağımızdakı qırmızı rəng həm də bu torpaq, bu vətən uğrunda canını çəkinmədən fəda edən şəhitlərimizin qanını təmsil edir. Axı biz bu müstəqilliyi, azadlığı Fransanın və ya Avropanın inkişafı ilə deyil, cəsur və qəhrəman vətən övladlarının qanı ilə qazanmışıq. Mən nacizanə belə ifadə edirəm ki, bayrağımızdakı qırmızı rəng vətən uğrunda şəhit olan övladlarımızın axan qanını və bu sayədə qazandığımız azadlığımızı və müasirliyimizi ifadə edir. Bəziləri öz düşüncəsinə görə yorumlamışdır.Amma bizim üçün bayrağımızı kutlu qılan,müqəddəsləşdirən şəhitlərimizin vətənimiz uğrunda axıtdığı asil qanın qırmızı rəngdə əks olunmasıdır.

Bayrağımızdakı üçüncü rəng isə yaşıl rəngdir. İslam mədəniyyətini, İslam dininə mənsub olduğumuzu işarət edir. Yaşıl rəng İslam’ın gələnəksəl rengi olaraq bilinir. Bunun səbəbi QURANİ-KƏRİMDƏ CƏNNƏTİN yaşıllıqlarla dolu bir yer olaraq təsvir edilməsidir və Ərabcə bir söz olan cənnət, “bağça” anlamını bildirir.

Dahi Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bir illiyinə həsr olunmuş «Bir yaş» adlı məqaləsində milli bayrağımızdakı rənglərin mənasına toxunaraq deyirdi: «Mavi rəngi türklüyə, yaşıl rəngi islamlığa və al rəngi mədəniyyətə işarə olan bayrağımızın mənayi-mənəviyyəsi də budur»

Beləliklə müxtəlif mənbə və tarixi qaynaqlar əsasında deyilənlər bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli bayrağı kimi hələ 1918-ci ildə qəbul edilmiş bu günki müstəqil Azərbaycan Respublikasının üçrəngli dövlət bayrağındakı mavi rəng: milliyyətçiliyi – türklüyümüzü; qırmızı rəng: müasirliyi – demokratiya və azadlığı; yaşıl rəng isə: islam mədəniyyətini – müsəlmanlığı ifadə edir.(4).

Şanlı bayrağımızda qırmızı rengin üzerinde ortada aypara- hilal və sək­kizguşəli ulduzun təsviri etilmişdir.Qırmızı zolaq üstündəki bu rəmzlər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Gəncədə qəbul etdiyi (21 iyun 1918-ci il) qırmızı rəngli, üstündə ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan dövlət bayrağının üçrəngli milli bayrağımızda kiçildilmiş formasından ibarətdir. Başqa sözlə, ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz simvolu Azərbaycan bayrağına əski Osmanlı Türk imperatorluğunun bayrağından hazır şəkildə alınmışdır. Buna əsasən deyə bilərik ki,Osmanlı bayrağındakı al qırmızı rəng vətən torpağı üçün çəkinmədən canlarını fəda edən şəhidlərimizin  qanını əks etdirdiyi kimi Azərbaycan Türkləri olan bizlərin də bayrağımızdakı qırmızı rəng cəsur və qəhrəman şəhidlərimizin vətən torpağının azadlığı üçün axan qanlarını  təmsil edir. ÖNCEDEN DE QEYD ETDİYİMİZ MİSRADAKİ KİMİ ” BAYRAQLARIBAYRAQ YAPAN ÜSTÜNDEKİ QANDIR”…

Bu  simgələrin mənası ilə əlaqədar  bu zamana qədər Azərbaycan mediyasında dəqiq bir bilgi paylaşan yoxdur. Mən bu mövzunu araştırmağı vətənimə və ümumilikdə türk millətinə qarşı boynumun borcu bildim. Bəziləri hesab edir ki, Aypara- hilala bir vaxtlar Bizans im­periyasının paytaxtı Konstontinopolun gerbi olmuşdu. Türklər 1453-cü il­də Konstantinopolu aldıqdan sonra həmin gerb Osmanlı imperiyası tərə­fin­dən islam dininin bir rəmzi kimi qəbul edilmiş və həmin dində olan baş­qa xalqlara keçmişdir. (5). Amma bu fikirin heç də doğru olmadığını düşünmürəm. Açıq aydın bu düşüncəni meydana gətirənlərin  sovet -rus məfkurəsinə və biz türklərin tarixini cılızlaşdırmağa xidmət etdiyini düşünürəm. Yəni Türklərin qədim tarixindən xəbəri olmayanlar bu düşüncədə ola bilərlər.  Çünki bizim tariximiz sözlük anlamı slav- kölədən gələn ruslardan da və sömürgəçi siyasətlə özlərinə dövlət qurmağa çalışan və tarixin hər dönəmində Türklərdən qorxan “xaçlı”- binzanslılardan da qədimdir. Ayparası-hilalı  Bizansla əlaqələndirmək heç də doğru deyildir. Çünki tarixdə var olan bir çox mədəniyyətlərdə,millətlərdə ayparası və hilala simgə rəmz olaraq mənimsənmişdir.

Türk xalqlarında, eləcə də digər Şərq xalqlarında ayparanın tarixi kökləri çox qədimlərə gedib çıxır. Türkiyə tarixçisi Fevzi Kurtoğlu bu məsələdən danışarkən yazır ki, «hilal (aypara) 5000 il bundan əvvəl Orta Asiyadan ön Asiyaya köç etmiş şumerlər, eləcə də qədim türklər tərəfindən istifadə edilmişdir. Ayparanın türk heraldikasında istifadə olunması nə Sultan Osman Qazinin məşhur röyasından, nə də Sultan Mehmed Fatehin İstanbulu fəthindən başlar. Bunun köklərini dərinlərdə aramaq lazımdır. Hilal (aypara) türk millətinin tarixi qədər əskidir…»(6).

Ayın gecələri ətrafı aydınlatması səbəb ilə insanlar tərəfində ucaldılmış və kutsal- müqəddəs hesab edilmişdir. Əsasən ayın hilal-ayparası  şəklini alması və bu şəklin  gecə ortaya çıxması və adına Zühre- Zöhrə və ya Dan ulduzu deyilən ulduzla bir araya gəlməsi xeyir və mutluluq- xoşbəxtlik əlaməti olaraq dəyərləndirilmişdir. Həqiqətən də  tarixi mətnlərdə Ay və Ulduzun bir çox fərqli uygarlıqda (Sümer, Elam, Hitit, Mısır, Sasani) çox istifadə edilən və insanlıq tarixi qədər qədim olan şəkil olduğu görülür. Ayrıca Ay və Ulduzun çox bayraq və sancaqlarda istifadə edilməsinin bir başqa mühim səbəbi də Türklərin ən qədim dinləri olaraq qəbul edilən Gök-Tanrı inancından almış olduğudur. Çünkü Türklər, yerin ve göyün tək yaratıcısı olan Gök Tanrını ucaltmış və yüksəklərdə düşünmüşlər; göylərdə, Gök Tanrı’ya aid (ay-ulduz) her şeyi əks etdirdiyini düşünərək, mənimsəmişlərdir. (7) Ay-ulduz motivləri ilə əlaqədar olaraq bəzi fikirlər sonrakı dönəmlərdə elmi mübahisələri yenə  gündəmə gətirmişdir. Bəzi elm adamları “ulduz” motivinin əsasında ərəblərdən əsinlənərək Yaxın Şərqdən alındığını və bu səbəbdən də güclü bir Ərəb kültürü- mədəniyyəti təsirində qalındığını ifadə etsələr də bu doğru deyildir. Bu məlumdur ki, Türklər, bu motivləri yaxud simgələri İslamiyyətdən çox öncə bilir və istifadə edirdilər. Örnəyin; Səmərqənd Müzeyində bir Ak Hun (Eftalit) pulu üstündəki beş uclu-köşəli ulduz və hilâl motivlərinin olduğu, Türk kültürünün-mədəniyyətinin meydana gəldiyi İç Asiyada proto- Türk olaraq qəbul edilen millətlərin  və Türklərin gök ibadeti içinde yer alan arsal ikonogrofilerdə (8), müxtəlif tamga-damqalarda, Kök-Türk yazısında fonogram olaraq vb. yerlərdə istifadə edildiyi açıq aydın bilinir(9).Yenə bununla əlaqədar olaraq örnək; Ərəb kültürünün təsiri ile Ay və Yıldız motivlərinın çox geç dönəmlərdə (13.14.yüzillərdə) mənimsənildiyini iddia etseler də, bəhs  edilən dönəmdən öncəki əsərlərdə  və süsleme – bəzək sənətlərində həm də  əl ve doxuma sənətlərındə kullanılan ay və ulduzlu geometrik motivləri görməzdən gəlmək heç də doğru olmaz . Ayrıca İslamdan öncə Türk sənətkarlığı dərincən incələndiyi zaman başda günəş, ağaç, müxtəlif çeşitdə  quşlar,(çift başlı qartal, aslan, at vb.) olmak üzərə ay-ulduz motivlərinin də yayqın olaraq istifadə edildiyi görüləcəkdir. Türk-İslam dövlətləri dönəmlərində xüsusi ilə  ay-ulduz motivinin bəlirgin bir şəkildə yayqınlaşdığını görmək mümkündür. Bu dönəmlərdə müxtəlif sənət sahələrində xüsusi ilə əl və doxuma sənətində istifadə edilən məşhur simgələrdən biri də ay və ulduz motivləridir.(10) Belə  ki, həyatın hər nöqtəsində qarşımıza çıxan bu motivlər sonradan Türk-İslam sənət anlayışında ən çox əks olunan ikonografik motivler olmuş; toplum və dövlət nəzdində ucalaşdırılaraq bayraq və sancaqlarda əlamət olaraq istifadə edilməyə başlanmışdır. Ulduz motivi ətrafında olan qol-uc-şüa sayılarına görə fərqli anlamlar bildirir. Beş qollu ulduzlar mükəmməlliyi, altı qollu ulduzlar evliliyi-bərabərliyi, yeddi qollu ulduzlar göyqurşağını-doğal təbiəti, səkkiz qollu ulduzlar isə güc və iqtidarı ifadə edir.(11) Orta Asya Türk sanatında çok kere karşımıza çıkan tasvirlerin ən çox işlənən simvollarındandır.

Bu yerde xatırlatmaq isterdim ki, miladdan sonra 6-7. yüzilə aid olduğu təxmin edilən Türklərə aid ən qədim sikkələrdən olan Göktürk sikkələrində də ay-ulduz motivləri əks olunmuşdur.Bu sikkələr Türklərin ilk ana yurdu olaraq qəbul edilən Orta Asya coğrafiyasında – Qırğızıstan,Özbəkistan və Tacikistanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində ortaya çıxmışdır. Qırğızıstanda həyəta keçirilən beynəlxalq konfransda medyaya təqdim edilən toplam  olarq 140 ədəd sikkədə ay ulduz motivlərinın əks olunduğu  açıq aydın bəlli olurdu.Hesab edilir ki,bu Göktürk pulları Türk tarixinin yazımını da dəyişdirə bilər və Orhun yazıtları qədər  dəyərli olduğu yöndə fikirlər bildirilir(12) .Türkiyəli Dokuz Eylül Üniversitesi öyrətim üyəsi Dr. Yavuz Daloğlu bu sikkələr haqqında fikirləri belədir : ” Göktürklərdən sonra 8-ci yüzyildə Türgişlere aid pullar öncdən tapılmışdı. Ancaq Göktürklərə aid sikkələr onlardan 150-200 il daha öncəyə, 576-600 illərinə aiddir. Ən önəmlisi, bu sikkələrin Türk toplumuna dair söylənilən ‘Türkler barbardı, Türklərin uyqarlığı yoxdur, göçərlərdir’ kimi Avrupa merkezli anlayışların çürüdülməsinə əsas tutarlı sübutdur. Göktürk sikkələrinin bulunması, Orhun Yazıtları’nın bulunması qədər önəmlidir. Ayrıca ay-ulduzun bizə İslam’da Səmavi anlayışdan miras qaldığını bilir və belə zənn edirdik. Ancaq, yeni tapılmış Göktürk pullarında da ay-ulduzlu fiqurlur var.” (13) .

Bütün bu tarixi bəlgələrə və məlumatlara əsasən söyləyə bilərik ki, Ay- ulduz nə Konstantinopolun- İSTANBULUN fəthindən sonra biz Türklər tərəfindən mənimsənilməyib,nə də İslamiyyəti qəbul etdikdən sonra bizlər  tərəfindən simgə olaraq qəbul edilməmişdir.  Ay- ulduz biz Türklərin tarixdə var olduğumuz ilk çağlardan bəri simgəmiz olmuşdur. Doğrudur sonradan bizlər İslamın da bayraqdarı olmuşuq və  beləliklə  ay-ulduzu soy kökümüzlə   olduğu kimi həmdə inancımızla -İslam dini ilə özləşdirmişik.

Sizlərlə bu yazımda Azərbaycan Türklərinin üç rəngli şanlı bayrağında və bayrağımızın üzerindəki simgələrin tarixindən bəhs etdim.Dəyərli oxuyucularımız! lütfən unutmayın, dilimiz və bayrağımız bizlərin milli kimliyidir .Bizlər milli kimliyimizə sahib çıxmalıyıq.Nə mutlu Türkəm Deyənə !…

İstifadə edilən mənbələr:

1. Yazar Aynur Talıblının ” Türklərdə Sancaqlar,Bayraqlar və Tuğlar ” isimli məqaləsindən.
2. Bahattin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, T.T.K Yay., Cilt: VI, Ankara, 1984, s.311–312–313.

3.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI “Bayraq” s. 22-23,26-27

4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI “Bayraq” s. 29.
5. Bax: M. Əliyev. “Qobustan”jurnalı, 1989, N 3.
6. 4. Kaynakla aynıdır.
7. TARİHSEL SÜREÇTE BAYRAK VE SANCAKLARIMIZ Our Flag During the Historical Process Mahmut Enes SOYSAL*A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 42, ERZURUM 2010, TAED 42 – 223
8. Dinî Simgebilim, sanat tarihi biliminin bir dalıdır. Bilim adamlarınca “ikonografi” adıyla anılır. İkonografi dinî bir konunun sanata aktarılması sonucu ortaya çıkarılan sanat eserlerini inceleyen ve dinî simgebilimin tarihsel gelişimini gözlemleyen bilim dalıdır.
9. Emel Esin, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, s.59–62.
10. Bu konuda bk. Yıldız Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme,Lebib Yalkın Yay., İstanbul, 2000, s..212.
11. 67 Yıldız Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, s.58.
12. Utku Bolulu, 1500 yıllık ay-yıldızlı TL, 09.03.2005 Tarihi Radikal Gazetesi. 03 Mart 2005 Perşembe, Tarihli Akşam Gazetesi

13.Tarih Dosyası/Dünya Bültenihttp://www.dunyabulteni.net/haber.“ Göktürkler dönemine ait sikkeler bulundu” başlıklı makaleden.

P.S. Hərzaman öz məsləhətləri və dəyərli bilgiləri ilə dəstək olan Türk komutan İshak Çelik bəyə təşəkkürümü bildirirəm!