Başqırdların etnoqrafiyası. (5-ci dərs)

Türk xalqları qrupunun bulqar yarımqrupuna aid olan başqırdlar əsasən Rusiya Federasiyasında yaşamaqdadırlar. Ərazisi 143.9 min kvadrat kilometr olan respublika Ural dağlarının cənubu və bu civardakı düzənlikləri əhatə edir.Ufa şəhəri isə Başqırdıstanın paytaxtıdır.

Bugünkü Başqırdıstan ərazisinə ilk yerləşim erkən Paleolit dövründən başlamışdır, amma xüsusiylə Tunc dövründə əhalinin sayı artmışdır. Onların ilk sabit yerləşim yer kimi cənubi Ural dağları sayılır. Başqırdıstan sözünün mənşəyi buranın yerli xalqı olan Başqırdlardan gəlir. Ölkənin rusca adı olan “Başkıriya” adı XVI əsrin sonlarında verilmişdir.

Başqır adına ilk dəfə VII əsrdə rast gəlinmişdir. X əsrdə Əl-Bəlkinin Başqırdlar haqqında yazdığına əsasən onlar iki yerə bölünürdü: bir qismi cənubi Uralda, digər qismi isə Bizanssərhədlərinə yaxın – Dənubə çayının sahillərində yaşayırdılar. Onunla eyni dövürdə yaşamış İbn Rüstənin təsfirinə görə isə Başqırlar Ural dağlarının hər iki tərəfində məskunlaşmış müstəqil bir xalq idi.

Başqırd dili Altay dil ailəsinin Türk dilləri qrupunun bulqar dilləri qoluna aid edilir. Yazıları kiril əlifbası, bu dildə danışanların sayı 1 milyondan artıqdır. Başqırd adı ilə bağlı həm etimoloji, həm də əfsanələrə əsaslanan məlumatlar verə bilərik.

Zeki Velidi Togan, Başqırd adının (Başkırt-Başgurt) Beş Oqurlar mənasında olduğunu,lakin İran əfsanələrində, Xəzər dənizinin güneyində Gurksar/Qurdbaş adlı toplumun yaşadığına dair bir rəvayətin aşkarlandığını və Başqırd adı ilə əlaqədar olaraq Qurt-Baş/Baş-Qurd şəklində qədim etimologiyanın olduğunu bildirir.
Fərhad Zeynalov, Başqırd adına Ərəb qaynaqlarında çox qədim zamanlarda rast gəlindiyini 10-cu əsrdə İbni Fadlanda Başgır, Məsudidə Beçgurd, Başçurt; Başkurt-Başgurd; 12-ci əsrdə İdrisidə Başçurt; 13-cü əsrdə İbni Seyiddə Başgurt şəklinə keçdiyini bildirir. Kaşğarlı Mahmudun Divanü Lügatit-Türk adlı əsərində də Türklərin tayfa birliklərinin adı içində Başqırd kəlməsinin yer aldığını bildirir.

XVIII əsrin I yarısından başqırdlar köçəri-maldar təsərrüfatından əkinçiliyə və oturaq həyata keçməyə başladılar. Başqırdıstanın şimal və qərbində, belə ki, Osin və Kazan yolları əhatəsində olan torpaqlarda əhali tamamilə oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatına keçmişdi. Başqırdıstanın cənub və şərqində-Noqay və Sibir yollarına aid olan ərazilərdə əhali 2 hissəyə ayrılmışdır. Həm maldarlıqla, həm də əkinçi-maldarlıqla məşğul olurdular.

Başqırdıstanın Sibir və Noqay «yollarında» çoxlu heyvanlar dəvə, at, inək və qoyun saxlayırdılar. Qış heyvanlar üçün çox ağır keçirdi. Çünki qış üçün quru ot tədarükü az görülürdü. Başqırdlar kəndlərində ancaq qışda yaşayırdılar, yayda onlar öz volostlarının ərazisi dairəsində köç edirdilər.

Əhali arasında arıçılıq və ovçuluq məşğuliyyəti geniş yayılmışdı. Başqırdlar köçəri-maldarlıqla məşğul olmalarına baxmayaraq onların 10-15 həyətdən ibarət olan daimi kəndləri var idi. Çox nadir hallarda 50-100 həyətdən ibarət kəndlərə rast gəlmək olardı. Hər bir kənd yay vaxtı kiçik qruplara bölünərək öz volostları daxilində özləri üçün əvvəlcədən müəyyən olunmuş yerlərə köç edirdilər.

XVIII əsrin birinci yarısında Kazan və Osin yollarında əkinçilik böyük sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı.Başqırd əhalisinin bir hissəsi əkinçilik və maldarlığa önəm versə də, digər qismi tətbiqi incəsənət sahələrinə meyillənmişdir.

Başqırd milli geyiminin inkişaf tarixi maraqlı və müxtəlifdir. Müxtəlif millətlərin ənənəvi geyimlərinin yaradılması ilə məşğul olan rəssamlar hələ də başqırd kostyumlarının quruluşuna heyran qalmaqdadırlar. Müxtəlif bölgələrdə geyim mədəniyyəti də fərqlidir. Başqırd milli geyimlərinin özünəməxsus xüsusiyyəti çoxqatlı olmasıdır. Başqırd xalqının milli kostyumunun əsas elementi “kazakin” adlanır. Bu, uzun astarla təchiz olunmuş geniş qolları olan gödəkçəyə bənzər xarici giyimdir. Kazakin düymələr ilə bağlanır. Bu geyim universal idi – həm də qadınlar və kişilər tərəfindən istifadə edilirdi. Əsgərlər də kazakindən yararlanırdılar.

Başqırdların geyimindən onların hansı sosial qrupa aid olduğu bilinirdi. Zəngin ailələr ağ rəngli sətin,məxmər,atlas parçadan olan paltarlar geyinirdilər. Bundan əlavə dekorativ elementlərlə öz geyimlərini daha da gözəl göstərməyə çalışırdılar.

Başqırd mətbəxi ədviyyatının azlığı, göyərtisinin çoxluğu ilə seçilir. Yeməklərinə bol miqdarda ət əlavə edirlər. At ətindən “kazı“ adlı sucuk hazırlayır. Bununla yanaşı, başqırd mətbəxində beşmarmaq, basdırma, bəstil, kımız, əridilmiş kərəyağında albalı, qurud və ayrana rast gəlinir. Çay süfrələri də olduqca məşhur olan başqırdlar çaya mütləq süd əlavə edirlər.