Azərbaycan XVII əsrin son rübü – XVIII əsrin I yarısında. (36-cı dərs)

XVII əsrin sonlarında ölkədə iqtisadi tənəzzül hökm sürürdü ki,bu da şəksiz siyasi sferaya təsir edirdi.Kəndlilərin ağır böhrana düşməsi,şəhər sənətkarlarına böyük ziyan dəyməsi, ölkənin maliyyə-pul sisteminin dağılma həddinə çatması və s.hamısı bunun sübutu idi. Hətta Şah Hüseyn pul kəsmək üçün qiymətli metallar çatışmadığından sarayın bütün qızıl və gümüş qablarını yığmağı,hətta Şeyx Səfi məqbərəsindəki ata-babalarının qəbirləri üzərində olan qızıl və gümüş bəzəkləri çıxartmağı əmr etmişdi.

İqtisadiyyatdakı bu gerilik xarici ticarətdə mühüm yer tutan ipək ticarətinə də öz mənfi təsirini göstərirdi.Ölkədə həm də əsas nümayəndəsi hind tacirləri olan sələmçilik də geniş yayılmışdı.

Lakin,bütün geriliyin yalnız daxili amillərdə deyil,həm də xarici amillərdə olduğunu unutmamalıyıq.Böyük coğrafi kəşflərlə əlaqədar dünya ticarət yolları öz istiqamətini dəyişərək Aralıq dənizindən Atlantik və Hind okeanlarına keçmişdi.Dünya ticarətində hegemonluq İtaliyadan Portuqaliya,Niderland və İngiltərəyə keçdikdən sonra Aralıq dənizinin şərq sahillərindəki liman şəəhərlərinin ticarət əhəmiyyəti xeyli azalmışdı.Bu da Şərqlə Qərbi birləşdirən əsas karvan yolları ilə aparılan ticarətə böyük zərbə vuraraq son nəticədə Azərbaycanın və bütövlükdə Ön Asiya ölkələrinin iqtisadi tənəzzülünün əsas səbəblərindən birinə çevrilmişdi.

XVIII əsrin ilk onilliklərində xalq kütlələri vergi zülmünə və sosial ədalətsizliyə qarşı dəfələrlə üsyana qalxmışdılar.Ölkədəki böhran nəticəsində Azərbaycanın böyük hissəsi Osmanlı,Xəzərboyu ərazilər isə Rusiya tərəfindən ələ keçirilmişdi.Nadir şah Əfşar bir sıra islahatlar keçirsə də iqtisqadi inkişafı təmin etməyə nail ola bilmədi.

XVIII əsrin əvvəllərində Şah Hüseynin hakimiyyəti zamanı Azərbaycan özünün ağır və dərin tənəzzül dövrünü yaşayırdı.1698-1701-ci illərdə keçirilən vergi islahatı ilə bütün vergilər 3 qat artırılmışdı.İdarəçilikdə özbaşınalıq hökm sürürdü.İmperatorluğun bütün bölgələrini,o cümlədən Azərbaycanı mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan və çıxışlar bürümüşdü.1707-1709-cu illərdə Təbriz,Şirvan və Carda silahlı çıxışlar baş verdi.1711-ci ildə Carda Əli Sultanın başçılıq etdiyi üsyanı yatırmaq üçün şah tərəfindən göndərilən Şamaxı və Gəncə bəylərbəyilərinin qüvvələrini üsyançılara məğlub olmuş,15 minlik qoşuna malik Şirvan bəylərbəyi üsyançılarla döyüşdə öldürülmüşdü.Şah Sultan Hüseyn Dağıstanın baş hakimi Qazıqumuxlu Surxay xana 1720-ci ildə pul göndərərək qoşun yığıb üsyanları yatırmağı tapşırmışdı.Lakin,Qubanın Dədəli kəndinin sakini və bütün şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarının ali dini başçısı Hacı Davud Surxay xanı öz tərəfinə çəkərək Şirvan torpaqlarının Səfəvilərin nəzarətindən çıxarmaq kimi əsas niyyətini həyata keçirməyə başladı.1721-ci ildə Şirvanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyandan istifadə edən Hacı Davud və Surxay xan qoşunla hücuma keçərək Şamaxını tutdular.Üsyan Şirvanda hakimiyyətin Hacı Davudun əlinə keçməsi ilə nəticələndi.

Çıxılmaz vəziyyəti düşən Şah Sultan Hüseynin Gürcüstan valisi VI Vaxtanqı Səfəvi ordusunun baş komandanı təyin etməsi də ümidləri doğrultmadı.VI Vaxtanq üsyanları yatırmaq bəhanəsilə 1722-ci ildə Gəncə şəhərini talamış,üstəlik Rusiya ilə gizli danışıqlara başlamışdı.

Mərkəzi dövlət hakimiyyətinin çökməsinin ən bariz əlaməti o zaman üzə çıxdı ki,şahın dəfələrlə vilayət hakimlərinə çağırış etməsinə baxmayaraq,Qəzvində hərbi toplantıya yığılan qızılbaş ordusunun sayı heç 1100 nəfəri keçmədi.Belə vəziyyətdən Səfəvilərə tabe olan əfqanlar dərhal istifadə etdilər.1722-ci ilin martın 8-də Mahmudun başçılığı ilə əfqanlar Gülnabad yaxınlığında Səfəvi ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar və 6 aylıq mühasirədən sonra paytaxt şəhəri İsfahanı ələ keçirdilər.Şah Sultan Hüseyn əsir düşərək taxt-tacdan imtina etməyə məcbur oldu.Səfəvilərin hakimiyyətinin süqut həddinə çatması ilə Azərbaycanda və ümumiyyətlə,Cənubi Qafqazda çox ciddi bir “siyasi boşluq“yarandı. Nəticədə ölkəmiz qonşu dövlətlərin,xüsusilə Rusiya və Osmanlı imperiyalarının rəqabət meydanınaa çevrildi.