Azərbaycan xalqının etnoqrafiyası. (1-ci dərs)

Ən qədim insan məskənlərindən birinə sahib olan Azərbaycanın əsas və əksər əhalisinin türkmənşəli əhali olduğu hər kəsə məlumdur.İlk növbədə xalqımızın formalaşmasına nəzər yetirək.. Azıxantropdan başlayaraq davam edirik.. Zamuada yaşayan lullubilər, Mesopotamiyada əsrlik hakimiyyətdə olan kutilərdən və s.sonra Manna,Atropatena, Albaniya kimi iri dövlətlər yaratmış əhali sonrakı dönəmdə iki böyük imperiyanın tərkibində olmuşdur.Öz etnik dayaqlarını möhkəmləndirməyə çalışan Sasani və Ərəb dövləti yürütdüyü siyasətin “qurbanına” çevrilmiş və düşündüyünün əksinə olaraq burada məskunlaşdırdığı əhali assimilyasiyaya məruz qalaraq türkləşmişdir. Bölgəyə dəfələrlə türk axınlarının olması (xüsusən,oğuz-səlcuqların) türk etnosunu gücləndirmiş və ölkəmizi işğal etmək istəyən yadellilərə qarşı sipər olmuşdur. Beləliklə,Azərbaycan xalqının formalaşmasının başa çatması səlcuqların yürüşü ilə bağlı olmuşdur. Soruşa bilərsiniz ki, “Azərbaycan millətinin formalaşması nə zamana təsadüf edir?”. O zaman gözünüzün önünə 19-cu əsrdə kapitalizmin ölkəmizə gəlişini və bu gəlişlə də başlıca olaraq neft sənayesinin inkişafını gətirin. Bəli,kapitalizmin gəlişi ilə Azərbaycan millətinin formalaşması başa çatmışdır.
Sonrakı dönəmdə baş verən hadisələr – Şərqdə ilk cümhuriyyətin qurulması,SSRİ kimi bir imperiyanın tərkibində yaşamaq və bununla bərabər öz milli kimliyini unutmamaq və imperiyanın tərkibindən çıxarkən müstəqil dövlətini qurmaq,qədim adətlərini davam etdirmək bir daha milli köklərə bağlı olduğumuzun isbatıdır.
Tarixi hadisələr barədə çox danışmaq olar. Lakin,unutmayaq ki,dərsimiz tarix yox, tarixə köməkçi fənn olan etnoqrafiyadır. 🙂
Münbit şəraitdə yerləşmək,mühüm strateji coğrafi mövqedə olmaq Azərbaycan xalqına taleyin bir töhfəsidir desək yanılmarıq. Qafqaz sıra dağları,Xəzər dənizi, Kür və Araz kimi iri çaylar,bundan əlavə,çoxlu sayda şəhər,rayon,kənd və qəsəbələrə sahib olan yurdumuz öz zəngin maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə daim seçilmişdir.
Təsərrüfat həyatında əkinçilik,maldarlıq, Xəzərsahili ərazidə qismən balıqçılığın inkişaf etdiyi bölgə müxtəlif sənət sahələri ilə də seçilmişdir. Bir neçə məktəbə sahib olan xalçaçılıq sahəsi,hələ ibtidai icma dövründən məşğul olunan dulusçuluq sənəti,ölkəmizə gələn hər kəsin diqqətini cəlb edən misgərlik,daşyonma,dülgərlik, papaqçılıq,şəbəkə və s.sənət nümunələri bu gün də maddi mədəniyyətimizin ən bariz nümunələrindən hesab edilirlər.
Maddi mədəniyyətimiz dedikdə yada düşən ilk nəsnələrdən biri də milli mətbəximizdir. İllər keçdikcə mətbəximiz daha da zənginləşir və dünya mətbəxi öz təsirini bizim mətbəxə də göstərir. Sözsüz ki,mətbəximizin ən başlıca yeməyi plovdur desək yanılmarıq.
Xalqımızın geyim mədəniyyəti də özünəməxsusdur. Milli geyimlərimiz iki hissəyə – alt və üst geyimlərinə bölünür.Üst geyim çiyinüstü və bel geyimlərindən təşkil olunmuşdur.Çiyinüstü öz növbəsində üst köynəyi, arxalıq,çəpkən, ləbbadə, küləcə, küdrü, eşmək və baharıdan ibarətdir.Qadın bel geyimi isə bir neçə ətək və çaxçurla tamamlanır. Baş geyimləri kişilər üçün buxara,qələmi,sarıq papaq və s.ayrılır. Qadınlar üçün isə baş geyimləri iki hissəyə : geymə (qoyma) və örtməyə ayrılır. Geymə (qoyma) baş geyimlərinə araxçın,təsək,külah,çalma aid edilir. Örtmə baş geyimlərinə isə ipək yaylıq,kələğayı,müxtəlif örpəklər daxil edilir. Milli geyimlərimiz yun və ya ipək corab,çarıq,şətəl,başmaq,çəkmə,miyanə, zəmanə kimi ayaq geyimləri ilə tamamlanırdı.
Xalqımızın zəngin ədəbiyyatı,folklor nümunələri vardır. Klassik ədəbiyyatdan əlavə şifahi xalq ədəbiyyatımız da inkişaf etmişdir. Məsələn,kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar holavarlar,sayaçı sözləri şifahi xalq ədəbiyyatının mühüm hissəsini əhatə edir. Atalar,sözləri,məsəllər,tapmacalar da xalqın məhsulu olan ədəbi nümunələrdir. Təbii ki,bura xalq oyun tamaşaları,xalq mahnıları da daxildir. Milli musiqimizin əsas təməlləri aşıq sənəti və muğamlarımızdır ki,bu gün də bu sahələrə göstərilən xüsusi diqqət nəticəsində onlar inkişaf etmişdir.Muğamlar və aşıq sənəti əsasında da xalq mahnılarımız,zəngin musiqi növlərimiz formalaşmışdır.Musiqi varsa,rəqslər də vardır demək. Şübhəsizdir ki,rəqslərimizin şahı dedikdə yallı nəzərdə tutulur.Qobustan qayaüstü təsvirlərdən günümüzədək gələn bu rəqs xalqımızın mədəniyyətinin mühüm parçasıdır.
Mədəniyyətimizi dünyaya tanıdan ən vacib ünsürlərdən biri də memarlıq nümunələrimizdir. Həm Şərqi,həm də Qərbi özündə birləşdirən memarlıq sənətimiz ölkəmizi dünyada daha da tanıtmış və turistləri cəlb etməyi bacarmışdır. Memarlıq nümunələri ilə yanaşı rəsm,heykəltaraşlıq kimi mənəvi mədəniyyət nümunələri hər zaman diqqət mərkəzindədir. İncəsənətimiz daim inkişaf etdiyindən teatr və kino sənəti də tez bir zamanda xalqımız tərəfindən qəbul edilərək sevilməyə başlamışdır.
Hər bir xalq kimi biz də öz etnosumuzun dəyərini bilməli,milli sərvətlərimizə sahib çıxmağı bacarmalı və onu dünya xalqlarına tanıtmalıyıq.