Azərbaycanda xilafət ağalığı. (14-cü dərs)

Sasaninin quzeyində mühüm yer tutan Azərbaycan VII əsrin I rübündə İran-Bizans-Xəzər savaşlarına meydan idi.Bizans imperatoru II İrakli Dvin və Naxçıvanı talan edib Azərbaycanın paytaxtı Gəncəni tutdu.Lakin,Bərdə yaxınlığında mühasirəyə düşərək Xəzər xaqanını köməyə çağırdı.Savaşın son iki ili Bizans-Xəzər qoşunlarının üstünlüyü ilə keçdi. Sasani paytaxtı Mədain də tutuldu.Müharibənin sonunda Azərbaycan Bizans-Xəzər blokunun nüfuz dairəsinə çevrildi.Xəzər ordusunun Bizansa yardımı qarşısında Quzey Azərbaycan xəzərlərin nəzarəti altına keçdi..

Güclü,yenilməz sayılan Sasani ordusu növbəti “surpriz“lə – ərəblər ilə qarşılaşdı.VI əsrin sonu – VII əsrin başlanğıcı üçün Ərəbistan yarımadasının siyasi birləşməsi,müstəqil ərəb dövlətinin yaranması meyli güclənməkdə idi.Artıq VII əsrin başlanğıcında bədəvi bakrit tayfaları sasanilərin işğal etdikləri ərəb Hirə vilayətində Xosrov II Pərvizin ordusunu əzdi. 628-ci ildə Sasanilər yenidən ərəblərlə qarşılaşdılar.635-637-ci illərə düşən Boveyda və Qadisiyyə döyüşlərindən,xüsusilə 642-ci il Nəhavənd döyüşündən sonra bir zaman dünyaya meydan oxuyan Sasani imperiyasının yalnız quru adı qaldı.

Ərəblərin kəşfiyyat xarakterli ilkin yürüşləri ölkəmizə də çatdı.639-cu ildə Urmiya gölü tərəfdən Azərbaycana gələn ərəb qoşunu Nəhavənd döyüşündən sonra Ərdəbil üzərinə gələrək ölkəni tabe etməyə çalışdılar.Yerli mərzbanlar ilk vaxtlar müqavimət göstərsələr də sonradan ərəblərlə razılaşdılar.Azərbaycan əhalisi tabe olub torpaq və can vergisi ödəməyi, “hər kişi“bir ərəb əsgərini evində saxlamağı üzərinə götürdü..Ərəb qoşunu buradan Muğana yollansa da Azərbaycan əhalisi bu şərtlərlə razılaşmayıb üsyan qaldırdı.646-cı ildə yeni qoşun üsyanı yatırdı və yeni bağlaşma üzrə əhali ərəblərə 800 dirhəm vergi ödəməli idi.

639-640-cı illərdə ərəb qoşunu Muğana daxil olub buranın əhalisini də eyni şərtlərlə tabe etdi.Daha sonra Şirvana daxil olan ərəb ordusu yerli hökmdar Şəhriyarı xərac və cizyə verməyə məcbur etdi.Ərəblər 643-cü il Bələncər döyüşündə məğlub olub 646-cı ildə Aran yürüşünə başladılar.650-ci il Qarabağda vergilərdən narazı olan əhali ərəblərə qarşı üsyan qaldırdı.Üsyan yatırılsa da 653-cü ildə Bələncər döyüşündə ərəblər məğlubiyyətə uğradılar.

Bəhs etdiyimiz dövrdə Arranın bir hissəsi olan Qarabağ “Aqvan” adlandırılırdı.Girdman bölgəsi də bura daxil idi..Girdmanın hakimləri Varaz Qriqor və oğlu Cavanşir ilk vaxtlar Xəzər asılılığından çıxmaq üçün Sasani ilə yaxınlıq edirdi.Hətta Moisey Kalankatlının yazdığına əsasən Cavanşir 7 il ərəblərə qarşı savaşlarda iştirak edib..Qadisiyyə döyüşündə ərəblərə məğlub olsa da Sasani hökmdarı onun şücaətini dəyərləndirməyi bacarmışdır. Bir müddət sonra isə Sasani ilə yaxınlığı gərəksiz sayan Cavanşir onlara qarşı döyüşmüşdür.

Güclü bir dövlətə arxalanmadan Aqvanı qoruya bilməyəcəklərini dərk edən Varaz Qriqor və Cavanşir arasında fikir ayrılığı yaranmışdır.Moisey Kalankatlının yazdığına görə Varaz Qriqor ərəblərə meyl etsə də Cavanşir başqa yol seçərək II Konstantinə məktub yazaraq ona itaətini bildirir.Bundan sonra Bizans ilə Albaniya arasında ittifaq yarandı. 662-ci ildə Aqvana daxil olan xəzər qoşunlarını məhv edən Cavanşir hun hökmdarının qızı ilə evlənərək ikinci vassal asılılığına düşmüş oldu.

Müaviyə hakimiyyətə gəldiyi zaman Bizans özü də ağır vəziyyətdə olduğu üçün Cavanşirə yardım etmək iqtidarında deyildi. Bu səbəbdən də Cavanşir 667-ci ildə Dəməşqə gedərək I Müaviyənin ağır şərtləri ilə razılaşdı. 670-ci ildə isə Xəlifənin görüşünə ikinci dəfə gedən Cavanşir şərtlərin bir qədər yumşalmasına nail oldu.

Cavanşirin ölümündən sonra varisləri arasındakı ixtilaf ərəb,xəzər və bizanslılar üçün fürsət yaratdı.VII əsrin 80-ci illərində Bizans imperatoru Transqafqazda öz nüfuzunu bərpa etdi. Ərəb xilafətində də hakimiyyət mübarizəsi getdiyindən bu işlərə bir o qədər də maraq göstərilmirdi.

704-cü ildə Alban kilsə taxtının sahibi patriarxı Barkur dualarında Bizansın adını çəkməyə başladı.O ölkəsinin provaslavlıqda qaldığını,Xilafət hökmünü rədd etdiyini,Cavanşirin siyasətinə və Bizans himayəsinə döndüyünü bildirirdi..Bu siyasi dönüş Bizans-Aqvan birliyini qaytarmağa yönəlmişdi.Bu isə nə Xilafətin,nə də onun qulluğunda duran erməni Qriqorian kilsəsinin mənafeyinə uyğun gəlirdi.Ermənistan katalikosu İlya isə bu xəbəri xəlifəyə çatdırmışdır.VIII əsrin əvvəlində Xilafətdə mərkəzi hakimiyyətin sabitləşməsi ilə bağlı ərəblərin Qafqazı tabe etmək uğrunda mübarizəsi gücləndi.Xilafət Aqvan knyazlığının ləğvinə nail oldu.705-ci ildə Mehrani knyaz sülaləsinin varlığına son qoyuldu.

Məhəmməd ibn Mərvan qardaşı xəlifə Əbdülməlikin oğlu Məsləməni Xəzərsahili vilayətlərin tutulması üçün döyüşlərə göndərdi.O isə fasilə ilə 709-732-ci illərdə Xilafətin Şimal canişini olmaqla onun iki böyük düşməni – Xəzər və Bizans dövlətlərinə qarşı müharibələrə başçılıq etdi.

722-23-cü ildə Yezid ibn Əbdülməlik Əl-Cərrahı Azərbaycan və Ermənistana canişin qoydu.Bələncərdə xəzərlərlə vuruşan Əl-Cərrah Şəki vilayətinə qayıtdı.Daha sonra burada canişin Məsləmə oldu.O döyüşlərə Kayseridən başlayıb Xəzər xaqanını əzməklə davam etdi.Bir müddət sonra Məsləmə geri çağırılıb yenidən Əl-Cərrah canişin təyin edildi.Savalan dağı ətəyində xəzərlərlə baş verən döyüşdə o öldürüldü..

Yeni Xəzər-Bizans müqaviləsi və Konstantinin oğlunun Xəzər xaqanının qızı ilə evlənməsi Məsləməni bir də canişin etdi.O buradan gedən kimi xəzərlər Dərbəndi geri aldılar. Mərvan ibn Məhəmməd isə Bələncər şəhərini tutmağa nail oldu.737-ci ildə Xəzər xaqanını islama keçməyə məcbur edən Mərvan həm də sonuncu Əməvi xəlifəsi kimi tarixə adını yazdı.

Abbasilər də Qafqazı mühüm ərazi hesab edirdilər.İlk Abbasi xəlifəsi öz qardaşını bura canişin təyin etmişdi. Daha sonra canişin olan Yezid əs-Sülamin 763-764-cü illərdə iki dəfə Xəzər qoşunları ilə qarşılaşdı.

Ölkədə ərəb ağalığı idisə sözsüz ki, idarəçilik də ona uyğunlaşdırılmışdı. Onlar burada rast gəldikləri inzibati və idarəetmə sisteminə toxunmadılar. Canişinliyi əmirliyə çevirən ərəblər əvvəllər 5-9,daha sonra 14 canişinlik yaratmışdılar.Hər bir əmirlik fəth olunmuş geniş ərazini birləşdirərək onu əyalət adlandırırdılar.Azərbaycan Əl-Cəzirə adlanan 4-cü canişinliyə daxil idi. İlk vaxtlar iqamətgahı Dvin olmuş,sonra Bərdəyə köçürülmüşdür.

Əyalətin canişini həm də ərəb ordusunun komandanı idi.Məmurlar, vergi yığma və məhkəmə idarələrinin rəisləri – amil və qazi əmirin rəhbərliyi altında çalışırdı.Əmirə tam mülki və hərbi hakimiyyət verilirdi.Ərəblər başlıca olaraq mahal mərkəzlərindəki qoşunlara arxalanırdılar.

Məlumdur ki,ərəblər işğal etdiyi ərazilərə öz soydaşlarını köçürürdülər. Suriya,Kufə,Bəsrə və başqa yerlərdən gələn mühacirlər Kür-Araz ovalığına axışırdı.Xilafət kolonistləri bura köçürməklə həm etnik dayaq yaradır, həm də xəzinəni əsgəri qulluq adamlarına dövlət təqaüdü ödəməkdən azad edirdi..Ölkəmiz ərazisinə ilk olaraq şimal tayfalarından nizarilər köçürülüb. Bu tayfalar Ərdəbildə yerləşdirildi.Daha sonra Bərdə,Beyləqan,Şamaxı,Qazax, Şəmkir,Aran,Muğan,Şirvana on minlərlə ərəb yerləşdirildi.Harun ər-Rəşidin zamanında köçürülmə dayandırıldı.. Ərəbləri bura köçürən Xilafət əhalinin etnik tərkibini dəyişmək,buranı ərəbləşdirmək istəsələr də bu əks təsir effekti yaratdı..Bura köçürülən ərəblər assimlasiyaya uğrayaraq türkləşdi və ərəb dilinin “nəsildən-nəslə” keçməsi kimi bir hal baş vermədi..

Xilafət yerli torpaqlar ələ keçirərkən çoxlu vergi,natural mükəlləfiyyətlər qoymaqla yanaşı,kafirlər arasında yeni dini yaymağa çalışırdılar.Zərdüştlük yayılan bölgələrdə islamı yaymaq daha asan idi.Çünki,artıq neçə əsr idi ki,əhali Sasani zülmündən cana doymuşdu. Ölkənin şimalında,xüsusilə Aqvanda islamı yaymaq çətin oldu.Xristian dininin hakim olduğu bu bölgədə xilafət Aran xristian kilsəsinə qarşı amansız davranırdı.

Vergi siyasətində də Sasaniləri və Bizansı “təqib edən“ərəblər müsəlman olmayanlardan cizyə (can vergisi), xərac(torpaq vergisi) almağa başaldılar.Müsəlman əhali isə uşr (onda bir vergisi) və xüms ödəyirdilər.Zəkat və sədəqə isə ehtiyacı olan kəslər üçün yığılan vergilər idi.Onu da qeyd edək ki,qədim Sasani vergilərindən Novruz hədiyyəsi adlanan vergi və digər vergiləri bərpa etdilər.Abbasilərin dövründə isə misahə xəracı (nəğd pulla) və müqasimə xəracı (məhsulla ödənilən) adlanan vergilər var idi.

İmperiyanın bütün torpaqlarının ali mülkiyyətçisi mərkəzi hakimiyyət,daha doğrusu, dövlətin teokratik başçısı – xəlifə idi.Ələ keçirilən ölkələrin torpaqları “xərac torpaqları“ hesab edilirdi.Sosial iqtisadi baxımdan torpaqlar beş növə ayrılırdı: Xəlifə mülkləri (sonralar sultan torpaqları),divan,iqta,mülk,vəqf..