Alban Məbədləri- Kilsələrimiz

Qafqaz Albaniyası ərazisində ilk xristian kilsələri xristianlığın dövlət dini elan edilməsindən xeyli əvvəl inşa edilmişdir.Moisey Kalankatlının Rostak əyaləti ərazisində Tərtərçayı sahilində inşa edildiyini göstərdiyi ,kilsə kimi erkən kilsələrin bir çoxu taxtadan inşa edilmiş gil və ya saman qarışıq əhəng məhlulu ilə suvanmışdır. Sonrakı dövrlərdə taxta kilsələrin yerində daş və kərpic kilsələr ucaldılmış, taxta kilsələr haqqında məlumatlar isə yalnız mənbələrdə qalmışdır. Xristianlığın dövlət dini elan edilməsindən sonra ölkə ərazisində köhnəə məbədlərin yeni dinə uyğunlaşdırılması və yeni məbədlərin inşasına başlanılmışdır.
Yeni dinin təbliğatçıları xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid ziyarətgah və ibadət yerlərini bacarıqla öz təbliğatları üçün istifadə etməyə başlayırlar. Qədim dövrlərdən yerli əhalinin ziyarət etdiyi belə məkanlarda çox vaxt politeist məbədlərinin inşaat və memarlıq xüsusiyyətlərini də qoruyub saxlayan kilsələr inşa edilirdi.
Həvari Müqəddəs Yelisey tərəfindən I əsrdə əsası qoyulmuş bu Kiş məbədi təkcə Azərbaycanın deyil bütün Qafqazın ən qədim kilsəsidir və Şərq kilsələrinin anası sayılır.
Moisey Kalankatulunun sonrakı məlumatına görə, boynuna Şərqdə təbliğat aparmaq düşən Yelisey “Yerusəlimdən İrana yola düşür, Ermənistanın yanından ötüb, maskutların ölkəsinə gəlir və öz təbliğatına Çoladabaşlayır. Buradan o, Uti vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx [Yelisey] Gisə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz Şərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır”.
Qum bazilikası — Qax rayonunun Qum kəndi ərazisində yerləşən IV–V əsrlərə aid üçnefli, günbəzli alban məbədi. Qədim Bizans memarlığındakı bazilika (latın dilində basilevs-hökmdar bazilika isə hökmdarın evi mənasını verir) tipində inşa olunduğu üçün elmi ədəbiyyatda Qum bazilikası adlandırılır.
Albaniya dövründə əvvəllər dini mərasimlər keçirilən köhnə məbəd qalıqlarının yerində yeni dinə (xristialığa) aid kilsələr inşa edilrdi. Bu proses Ermənistan və Gürcüstanda da eyni tərzdə baş vermişdir. Ərəblər Azərbaycanı işğal etdikdən sonraonlar da paqan və ya xristian məbədlərinin üzərində məscidlər tikir və ya onları məscidə çevirirdilər. Bunlara misal olaraq İçərişəhərdəki cümə məscidini göstərə bilərik.
Bizim qədim xristian,alban dini görüşlərini unutmağa cəhd göstərməyimiz, tariximizdən xristianlıq adətlərini çıxarma təşəbbüslərimiz ermənilərin bu dini mədəniyyətə daha da sıxı sarılmasına səbəb olur.Hələ yaxın dövrə qədər məktəb dərsliklərində (tarix) xristianlığı adətən tənqid edir, Azərbaycanda yayılmasının bir səhv olduğunu bizə öyrətməyə çalışırdılar.Kitabda xristianlığın albanlar arasında yayılmasının erməniləşməyə gətirib çıxarmasına dair də fikirlərin var olduğunu deyə bilərəm.Ola bilər orta məktəb şagirdləri bizim khaqqında geniş informasiya sahibi deyillər deyə onlara nə isə ifadə etməsin ancaq bu şüur altında qalır və bir gün qəflətən hansısa ermənin bu haqqda yazısının altında rəy kimi formalaşır.
Bu gün xatırlamadığımız şeylər bizim deyil. Təbii ki, xatırlamaq qədər düzgün xatırlamaq da vacibdir.Bunun üçün daha düzgün baxış lazımdır.Albanlar Azərbaycan xalqının antik dövrünü əhatə edir.Bu dövrü silib atmaq heç cür mümkün deyil.Dövrün silinib atılması əsasən “biz indi müsəlmanıq, xristian olduğumuz dönəm bizim üçün ləkəlidir” deməkdən başqa bir şey deyil.

Yazar: İzzət Zeynallı