AHİLİK –ƏXİLİK NƏDİR ?! Unudulmuş bir Türk gələnəyinin bilinməyənləri…..

YAZAR: AYNUR TALIBLI – TARİX VƏ MƏDƏNİYYƏT ARAŞDIRMAÇISI. İSTANBUL,2018.

Tarixi ciddi və bilincli bir şəkildə araşdırdığımız zaman həqiqətən soylu atalarımızın nə qədər bilgili və uzaqgörən olduğunu daha yaxşı anlaya bilərik.  Müasir çağda bizlərin Avropa ölkələrinə olan bilincsiz və bir  baxımdan da şüursuz meylimiz  həqiqətdə bir çox cəhətdən zəifləməmizə səbəb olur.Ola bilər ki, bu gün bu zəifləməni və geriləməni hiss etmirik və müasir çağla uyğunlaşdığımızı hesab edirik amma çox təəssüf ki, ilərləyən zamanda bunun fəsadlarını daha dərindən hiss edəcəyik.Çünki, bu gün heyran olduğumuz Avropanın keçmişi çox qaranlıq və cəhalət doludur. Bu haqda öncədən yazdığım “Avropalaşaq,modernləşək, yoxsa özləşib Türkləşək?” isimli məqaləmdə bəhs etmişəm. Amma bu yazımda avropalıların heyran olduğumuz siyasi ,ticari əlaqələrində həyata keçirdikləri sistemin və qurduqları örgütlərin əslində biz Türklərin  tarixində və sosial həyatında daha öncədən var olan sistemlərin və örgütlərin təqlidi olduğu düşüncəsini-tezini doğrulayan bir təşkilatdan bəhs edəcəyəm. Sizləri bizlərin unutduğumuz yadlar tərəfindən örnək alınana ticari və siyasi bir təşkilat haqqında məlumatlandırmağa çalışacağam.

Türkiyə Türklərinin ləhcəsində  “ahilik”,Azərbaycan Türklərinin ləhcəsində “əxilik “ olaraq adlandırılan və çoxlarının unutduğu ticari və siyasi bir sistem yazımızın mövzusudur.Azərbaycan türklərinin çoxu “əxilik” sözünü yaxın zamanda adını tez-tez duyduqlari  ABŞ-IN  MADDİ VƏ MƏNƏVİ OLARAQ DƏSTƏKLƏDİYİ VƏ  HƏM DƏ AVROPANIN MAŞASI OLAN   İŞİD adlanan terror təşkilatı ilə bərabər səsləndiyinə adət etsələr də, ARAŞDIRDIĞIMIZ BU sistemin qeyd etdiyimiz yaramaz terrorist sürüsü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ola bilər ki,  yaramaz terroristlər ərəbcə “ qardaş və qardaşlıq” mənasını verən əxi və ya əxilik kəlməsini öz tərzlərində mənimsəyiblər  və bir -birlərinə “əxi” deyə müraciət edirlər ,amma siyasi və ticari bir sistem olan əxiliyin onlarla həç də  əlaqəsi yoxdur. Sizlərə öncədən bildirmək istəyirəm ki, araşdırmamızın mövzusu olan əxilik Türk kültürünün ən önəmli parçasıdır və bir mənəvi dəyərdir.Kim bilir bəlkə də ABŞ-IN maşası,əmr qulu olan terror təşkilatı İŞİD  yandaşları bilərək bu kəlməni dillərinə dolayıb bu yolla insanlar arasında bu sözə qarşı mənfi- itici yanaşmanın, Türkiyə Türklərinin deyimi ilə “ön yargının”  gündəmdə olmasına xidmət edirlər. Eynən Terror örgütlərinin adına bilərək,qəsdən “ İslam” adını əlavə etdikləri kimi  “əxilik” SÖZCÜYÜNÜ də qutlu və tarixi dəyərini bilərək xüsusi ustalıqla bu kəlməni də istifadə edərək Türk-İslam düşmanlarına xidmət edirlər.

Amma əminliklə söyləyə bilərəm ki ,araşdırmamızı oxuduqdan sonra düçüncəniz yaxşı mənada dəyişəcək.

Ahilik və ya əxilik təşkilatının anlamaq  üçün onun toplumsal-sosial həyatda nə iş icra etdiyini və nə üçün fəaliyyət göstərdiyini yaxşı bilmək gərəklidir. Bu səbədən də öncə “ahi və  ya əxi” kəlməsinin qaynağı və tarixi sürəcdə qazandığı mənaları araşdırmaq önəmlidir. (1)Çünki, əxi kəlməsinin qaynağı və mənası ilə əlaqədar iki fərqli görüş araşdırmaçılar tərəfindən irəli sürülmüşdür. Birinci görüşə görə; əxi kəlməsinin qaynağı Türkcə olub “akı” kəlməsinin Anadoludakı söyləniş tərzindən  meydana gəldiyi  şəklindədir (2).  Bu fikirdə olanların əsaslandıqları təməl qaynaq qədim Türkcədə yazılmış olan mətnlərdir. Bu mətnlərdə “akı”sözcüyü comərd ,əliaçıq mənalarında istifadə edilmişdir. Burada örnək olaraq bu beytləri göstərə bilərik:

Kutadgu Bilig’də;

Akı: cömərd,əli açıq  mənasındadır. “tüzün erdi alçak kılınçı silig

Uvutlug bagırsak akı king elig”

Müasir Türkcədə :(Asil,təbiətli,mütəvazi və gözəl xasiyyətli idi;həya sahibi ,mərhəmətli,comərd və əliaçıq idi)(3).

Atabetü’l- Hakayık’ta; (4)

Akı : “comərd ol” mənasındadır.  “akı bol sala söz sökünç kelmesün

Sökünç kelgu yolnı akılık tıyur.

(Comərd ol ,sənə pis söz,söyüş gəlməsin;söyüş gələcək yolu comərdlik qapadır.)(5)

Divanü Lügati-t Türkdə: “Kodhgıl mala akılık bolsun mala ayaga

İddhgıl meni togışga yüwgil mala ulaga”

Müasir Türkcədə:  (Məni burax,seleklik(əliaçıqlıq) mənim taxma adım (ləqəbim)olsun.Məni savaşa göndər,mənə at yardımı et.)(6)

Beləliklə,  “Əxi”və ya “Ahi” kəlməsi semantik(məna) baxımdan dəyərləndirildiyində, Türkcədəki “əliaçıq, comərd, yardımsevər” anlamına gələn “akı” kəlməsinin dəyişməsindən-deformasiyasından(latınca)  ortaya çıxdığı anlaşılır.  Örnək verdiyimiz Divanü Lügati-t Türk ve Atabetül Hakayık adlı əsərlərdə də “akı” sözcüyü eyni mənalarda istifadə edildiyi və ayrıca “Divanü Lügati-t Türk”də “k” sesinin “h” şəklində söyləndiyi bilinir. Yenə Fransız Türkoloqu J. Deney, “Ahi” – “Əxi” kəlməsinin “əliaçıq, comərd, igid” anlamındakı əski və orta Türkcədəki “akı” kəlməsi yerinə anlam və söyləyiş baxımından çevrildiyini irəli sürmüşdür(7) .

Bütün bu mətnlərdəki nümunələrlə bərabər avropalı sinoloqun söylədiklərini də sizlərlə paylaşmaq istərdim.

Dünyanın ən qədim millətlərindən hesab edilən Çinlilər dövlət qurmağı,əkinçiliyi, heyvan yetişdirməyi ,ticarəti və.b  xüsusiyyətləri Türklərdən öyrənmişlərdir. Müasir dövrün məşhur sinoloqu(7) W. Eberhard,” Çin Tarixi “ adı ilə Türk Tarix Qurumu tərəfindən çap edilən əsərində  , Çinə miladdan öncə 3000-ci illərdə  Kuzey-Batı yəni ŞİMAL-Qərb mədəniyyətini gətirənlərin Türklər olduğunu, onların at bəsləyib, buğda və darı yetişdirdiklərini söyləyirdi (ss. 17-18). Yenə eyni yazar əsərinin, 33-35. Səhifələrində, miladdan öncə 1057-247-ci illər arasında Çində hökmdar olan Çu(Chou) kral soyunun, bir Türk qəbiləsi olduğunu bildirir. O, Çinə başqa Türk qəbilələrinin də gəldiklərini onunların, ulduz və günəş kültünə-tapımına tapan dini inanclarını da Çinə gətirdiklərini qeyd edirlər.

Eyni alman sinoloq W. Eberhard ve fransız tarixçi Rene Grousset, “L’Empire de Steppes” adlı əsərində, islamdan öncə qurulmuş Asiya dövlətlərindən Hunların, Avarların, Göktürk və Uyğur Dövlətlərinin Türk olduqlarını və bir çox mədəniyyət baxımından önəmli əsərlər buraxdıqlarını söyləyirlər. Bunlardan Göktürklər minlərcə km. uzunluğunda dərin yeraltı sulama kanalları, əlifba, təqvim, və b. uyqarlıq anıtları-abidələri, təsiri min illik bir müddəti əhatə etmiş olan ahi- əxi  örgütünü-təşkilatını qurmuşlardır.(8)

Burdan da nəticə çıxara bilərik ki,əxilik-ahilik islamdan öncə də Türk toplumuna xas özəl bir  gələnək və təşkilatdır və islami qəbul edən Türklər də islami dəyərlərlə bərabər Əxilik təşkilatını daha da təkmilləşdirmişdir.Beləliklə, Ahilik –Əxilik Türk-İslam mədəniyətinin –kültürünün inkişafına xidmət edən əsas ,önəmli ünsürlərdən biridir.

“Əxi” kəlməsinin qaynağı və mənası ilə bağlı ikinci bir görüşün də mövcud olduğunu qeyd etmişdik. Belə görüşdə olanlar hesab edirlər ki, əxi sözü ərəb kökənlidir və ərəbcədən Türkcəyə keçmişdir. Buna görə Ahi-ƏXİ sözcüyünün anlamı “qardaşım”dır və kökünə,yəni  ərəbcədə ərkəy qardaş manasına gələn “ah” kəlməsinin sonuna “ye”, yəni birinci şəxsin təkində mənsubiyyət şəkilçisinin gəlməsi ilə qardaşım mənasını ifadə etmişdir.(9) Bu görüşü müdafiə edənlərin  təməl qaydağı ,Ahiliğin-Əhiliyin, ilk olaraq ərəblərdə meydana çıxan “Fütüvvet təşkilatı”ndan təsirləndiyi və bu səbəbdən sözcüyün kökəninin ərəbcə olması gərəkdiyidir. Əxiliyin təsavvufda mühüm bir yeri olan “uhuvvət” i xatırlatmasından dolayı da asanlıqla yayılması və qəbul edilməsi mümkün olmuşdur(10) . Şeyx Fərəc-i Sincanî (ölüm tarixi. 1065) ilə Alaü’d-Dövlə xəlifəsi Aliyy-i Miri’nin (ölüm tarixi. 1136) “Ahı” ləqəbiylə anıldıqları və bu kəlimənin olduqca əski fütüvvetnâmələrdə keçdiyi bilinir. ƏXİ kəlimesinin təsəvvufî özəlliyə sahib oluması bu görüşü müdafiə ediənlər tərəfindən əsas qaynaq  hesab edilir( 11) . Dəbbağlar(ve saraçlar (ordu və atlar üçün  lazımli ləvazimatlar hazırlayan ustalar)kimi Əsnafın başındaki kişilərə yönəldilən bu rəsmi ünvan Osmanlı Türk dövlətindən  öncə Xorasan və Azərbaycanda da Türk  əsnaf kəhyaları ilə şeyxlər üçün istifadə edilmişdir.(12) .

Amma mən bu mövzuda fərqli düşünürən və düşüncəmi sizlərlə məqalənin sonunda paylaşacağam.

Əxiliyin sözcük mənasından bəhs etdikdən sonra tarixindən də mütləq bəhs etməliyik.Termin olaraq “əxilik” XIII yüzilliyin ilk yarısından XIX yüzilliyin ikinci yarısına qədər Anadoluda, Balkanlarda və Kırımda yaşamış olan Türk xalqlarının sənət və məslək sahələrində yetişmələrini, əxlaqi yöndən ucalmalarına xidmət edən  bir quruluşun adı olmuşdur. Əxi təşkilatının qurucusu olan Əxi Evran Azərbaycan Türküdür və Azərbaycanın Xoy şəhərində dünyaya gəlmişdir. Bəziləri onun  Xorasanda doğulduğunu,bəziləri isə Xoyda doğulub burda ilk təhsilini aldıqdan sonar Xorasana köçdüyünü hesab edirlər. Əxi Evranın qısa adının Əhməd,ləqəbinin Nemətullah olduğu qeyd edilir.

Əxilik təşkilatının Anadoluda yaranmasının səbəbi var idi . Anadoluda ilk olaraq Kırşəhərdə  qurulan bu təşkilatın meydana gəlmə səbəbini  Prof . Neşet Çağatay belə ifadə etmişdir: “ Orta Asiyadan Anadoluya köç edən Türkmənlər arasında yer alan çox saydakı sənətkarların asanca iş tapması; bu sənətkarların Anadoludakı yerli Bizans sənatkarları ilə rəqabət edə bilməsi, bazarda özlərini doğrultmaları,mallarını keyfiyyətini qorumaq, istehsalı ehtiyaca görə ayarlamaq, sənətkarlarda sənət əxlaqını formalaşdırmaq, Türkləri ekonomik olaraq güclü hala gətirmək, ehtiyac sahibi olanlara  hər sahədə yardımçı olmaq, ölkəyə ediləcək düşmən qüvvələrinin hücumlarında dövlətin silahlı qüvvələrinın yanında ölkəni qorumaq üçün savaşmaq və Türklük şüurunu sənətdə,dildə,ədəbiyyatda  yaradıb, ayaqda tutmaq,yerləşdikləri bölgələrdə Türk-İslam kültürünü yaymaq əsas səbəblərdən idi”(13).

Əxiliyin meydana gəldiyi dönəmdə Anadoluda ,monqolların hücumlarının təsiri ilə ortaya çıxan xaos – qarışıq ortam,bir-birləri ilə davamlı çatışma halında olan qruplar mövcud idi.Anadoludakı bu qarışıq ortam əslində köklü bir toplumsal dəyişimin başladığının da göstərgəsi idi. “Sosio –ekonomik və kültürəl baxımdan toplumdakı köklü dəyişimlərin qarşısında,toplumun fərdlərinin fərqli təpkilər göstərməsi təbiidir. Ahi birlikləri də belə köklü toplumsal dəyişimin yaşandığı dönəmdə,çatışma halında olan qrupları ortaq məxrəcə gətirmək,zəifləyən aşirət bağlarının yerinə yerləşmiş həyat şəklinə uyğun,qoruyucu dəyərlər  meydana gətirmək,bizanslılara qarşı Müsəlman –Türk mənfəətlərini qorumaq və toplumun hüzurunu qorumağa yardımcı olmaq məqsədi ilə qurulmuşdur.”(14) ƏXİLİK təşkilatı həm də şəhər həyatının mənimsənilməsinə də xidmət etmişdir.(15). Hər nə qədər dövlət idarəsinin xaricində qurulmuş və çalışır olsalar da dövlət və millətin qüvvətlənməsinə, davamlılığına xidmət edir, inkişafda, elmdə, sənətdə və hətta əsgərlikdə ƏXi Təşkilatları önəmli bir rol oynayırdılar. Bu səbəblə Ahilik təşkilatına sadəcə düccar, əsnaf və sənatkarlar deyil, eyni zamanda elm adamları və hətta hökmdarlar da üyə ola bilərdi.

Ahi –Əxi örgütlənməsi, eyni zamanda Türk kültürünün- mədəniyyətinin gənəl örgüt – təşkilat quruluşunu, yönətilmə tərzini və iş əlaqələrinin çalışma ortamına möhkəmlənmiş halını əks etdirir. Türk tarixi ilə əlaqədar çox önəmli bilgiləri əhatə edən Orhun Abidələrində də qeyd edildiyi kimi, Türklərdə yönəticilərlə yönəldilənlər arasında üstün və aşağı təbəqə  anlamında bir ayrım yox idi. Kağan’ın önəmli görəvlərindən biri də milləti bir baba şəfqəti ilə qoruyaraq, ac olanı doyurmaq və çılpaq olanı geydirməkdir. Her şeydən öncə Kağanın –Xaqanın milləti ilə uyum içində olması, onu qoruması və dövlətin gələcəyini düşünməsi mütləq idi. Bənzər şəkildə Kutadgu Biligdə də yönəticilərin uzun zaman hökm sürə bilmələri üçün qanunu doğru –düzgün həyata keçirməli, xalqı qorumaları, xalqa qəlbdən gələn bir mərhəmət göstərmələri və ədalətlə xidmət etmələri tövsiyə edilirdi(16). Əski Türk gələnəyinin önəmli bir kültür qolu olan Kağanın xalqını bir ata kimi gözətləmısi ilkəsi, Axilik təşkilatının içində sayqınlığı olan bir qüvvəyə dönüşmüşdür. Axilikdə əsnaf başqanı və ustalar bütün üzvləri bir ata şəfqəti ilə qoruyan məsləki, siyasi, əxlaqi və dini lider kimidir. Bu liderlik anlayışı hər qədəmdəki (usta-kalfa-çırak-yamak) çalışanlar arasında ata-oğul arasındakı əlaqəyə bənzər candan əlaqənin yaranmasına xidmət emişdir . (17)

Ahilik təşkilatına  təkcə əsnaf örgütü  demək doğru deyildir.Əslində həm də vətənə ,millətə xidmət edən bir istihbaratçı,xəfiyyə görəvində həyata keçirirdi əxilər. Həmçinin,Türklər arasında elmin,mədəniyyətə və sənətkarlığın inkişafına da xidmət edirdi.Həm də müasir dönəmdə Avropalıların  özlərinə məxsus saydıqları istehsalçı və tükədici haqqlarının və bir çox ticari terminlərin də əsası məhz əxi-ahi təşkilatına üzv olan türklər tərəfindən  qoyulmuşdur.Bu haqda araşdırmamızın ikinci hissəsində bəhs edəcəyik.

Xüsusi Təşəkkür verdiyi dəyərli bilgilər üçün İshak Çelik bəyə sayqılarımla.

İstifadə edilən mənbələr:

1. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANA BİLİM DALI SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ BİLİM DALI. HAZIRLAYAN HİLAL TEMEL “AHİLİK TEŞKİLATININ HALKIN EĞİTİM VE ÖĞRETİMİNDEKİ ROLÜ”.
2. “AHİLER VE AHİLİK KÜLTÜRÜ” MURAT KILINÇ 2010.
3. ARAT,Reşit Rahmeti(1988), Kutadgu Bilig,2.çeviri,TTK.Yay.,Ank. Nakleden:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.3,Konya,2003.

4. Yüzildə Ədib Əhmət Yüknəki tərəfindən əruz ölçüsü və dördlüklərlə yazılmışdır. Atabetül Hakayık (Gərçəklərin Eşiyində) , Ədib Əhmət Yüknəkinin Qaraxnlı bəylərindən Muhamməd Dad Sipehsalara hədiyyə etdiyi ,hədis və Ərəbcə beyitlərə dayanaraq yazdığı şeirlərlə,əxlaqlı insan olmanını yollarını əxlaq ilkələrini açığlamış,müxtəlif əxlaqi öyüdlər əks etdirmiş,İslami düşüncə və görüşlərə yol göstərici olmuşdur.
5. ARAT,Reşit Rahmeti(1951), Atabetü’l Hakayık,TDK.Yay.,c.2,İst. Nakleden:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.9,Konya,2003.
6. ATALAY,Rasim,(1999),Divanü Lügati-t Türk Tercümesi,c.1,TDK.Yay.Sayı:525,Ank. Nak.:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.11,Konya,2003
7. Ferhat ERARICI,“Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslar Arası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Kırşehir, 1999, s. 118.
8. http: www.ahiyan.org.ahilik nedir.html.
9. Mikail BAYRAM, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya, 1991, s.3; ERKEN, a.g.e., s. 22.
10. Ziya KAZICI, “Ahilik”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. I, İstanbul, 1988, s.540.
11. ERKEN,a.g.e., s. 23.
12. Zeki PAKALIN, “Ahi Babalık”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri, C. I, İstanbul, 1948, s.29.
13. ÇAĞATAY,Neşet, a.g.e.,s.95
14. EKİNCİ,Yusuf, Ahilik,Ank.1991,s.14-16
15. Mustafa ŞANAL, Mustafa GÜÇLÜ, “Bir Toplumsallaştırma Aracı Olarak Ahilik”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:23, 2007/2, s.388.
16. Yusuf HAS HACiB, Kutadgu Bilig, Çeviren: Reşid Rahmeti Arat, 6.Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, ss.154-163.
17. EKiNCi, 1989a, ss.41-42.43