Ağqoyunlular (Bayandurlu sülaləsi). (33-cü dərs)

12 oğuz boyundan biri olan Bayandurlu sülaləsi qədim zamanlardan Göyçə gölü,Qarabağ, Naxçıvan,Alagöz dağları və Arazdan cənubdakı torpaqlarda məskən salmışdır.Bu tayfa birliyinə pornək,əfşar,bayat,qacar,dügər,hacılı və digər oğuz boyları daxil idi.Bu nəslin nümayəndəsi Qara Yuluq Osman bəy 1402-ci il Ankara döyüşündən sonra Diyarbəkr bəyliyini yaratmış və öz adından pul kəsdirmişdi.1453-cü ildə bəyliyin başına keçən Həsən bəy qısa müddətdə onlara bağlı olan bütün oğuz türk boylarını birləşdirərək Cahanşaha qarşı mübarizəyə başlamışdı.1467-ci il Muş döyüşündə Cahanşahı məğlub etdikdən sonra Təbrizdə onun oğlu Həsənəlinin də müqavimətini qıraraq şəhəri ələ keçirmişdi.Beləliklə, Azərbaycanda yeni – Bayandurlu sülaləsinin hakimiyyəti başlandı.Bu sülalənin dövründə bütün Cənubi Azərbaycan,şimalda Kürədək bütün Qarabağ,Ərəb İraqı,Əcəm İraqı dövlətin tərkibinə daxil idi.Dövlətin başçısı Sultan Həsən 1468-ci ildə Təbrizdə taxta çıxarkən II Mehmetə məktub yazırdı: “İndi bütün Azərbaycan,İraq,Fars,Kirman,Şiraz,Ərəb İraqı bizim hökmümüz altındadır.“ Müəyyən vaxtlarda Tiflis də daxil olmaqla,Şərqi Gürcüstan da dövlətimizin tərkibinə daxil olmuşdur.Təbriz isə paytaxt şəhər statusunu qoruyub saxlayırdı.  

Planlarının alt-üst olduğunu görən Teymuri Əbu Səid 1468-ci ildə Bayandurlular üzərinə hücum etdi.Lakin,uzaqgörən sərkərdə Həsən padşah Şirvanşah Fərrux Yasar və Ərdəbil hakimi Şeyx Heydərlə birlikdə Teymurilərə qarşı ittifaq yaratdı. 1469-cu il Mahmudabad döyüşündə Əbu Səid məğlub edildi və bununla da əsas təhlükələrdən biri aradan qaldırıldı. Daha sonra Xorasanı Herat hakimi Hüseyn Bayqaradan alaraq Herat da daxil olmaqla Amudəryadan Hindistanadək olan ərazini Teymuri xanədanının üzvü şahzadə Yadigar Məhəmmədin hakimiyyətinə verdi.O həmçinin Xorasanı da Yadigar Məhəmmədə tapşırdı.

Hərbi köçəri əyanların müqavimətini qırmaq,mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək,iqtisadiyyatı gücləndirmək üçün “Qanunnamə“nin verilməsi çox mühüm addım idi.Bu vergi sisteminin qaydaya salınmasında yardım etmiş oldu.Tamğa vergisi yarıyadək azaldıldı, karvansaralardan alınan gömrük (bac) vergisi dəqiqləşdirildi.

Sultan Həsənin dövründə xarici siyasətdə Osmanlı və Avropa ilə əlaqələr mühüm yer tuturdu.Osmanlı ilə münasibətlər bir qədər kəskin idi ki,bunun da əsas səbəbi Trabzon məsələsi olmuşdu.Bu ərazi Azərbaycan tacirləri üçün Qara dənizə əsas çıxış yolu olmaqla yanaşı,həm də Osmanlıya qarşı Azərbaycanın müttəfiqi idi.Həsən padşah Trabzon imperatorunun bacısı Teodora (Dəspinə xatun) ilə evlənmişdi.1461-ci il Trabzon uğrunda baş vermiş Qoyluhisar döyüşündə Uzun Həsən II Mehmeti məğlub etmişdir.Döyüşdən sonra Yassıçəmən sülhü bağlanmışdır və nəticədə Diyarbəkr Osmanlı ilə müharibə təhlükəsindən xilas olsa da,Trabzonu Osmanlı işğalından xilas etmək mümkün olmamışdır.1461-ci ildə Trabzonun Osmanlı tərəfindən fəthi başa çatdırıldı.

Avropa ölkələri ilə birgə Osmanlıya qarşı ittifaq yaradan Sultan Həsən 1472-ci ildə Osmanlı üzərinə yürüş etdi.Qeysəriyyədə qalib gəlib Aralıq dənizi sahillərində Avropa müttəfiqləri gəlib çıxmadılar və nəticədə Beyşehir savaşında məölub olaraq geri çəkildi.Müttəfiqləri Həsən padşaha xəyanət etməkdə davam edirdi.Venesiya Respublikası Osmanlı sarayında Misir və Suriyadan keçən quru yollarında ticarət imtiyazları qazanmaq üçün gizli danışıqlar aparırdı.1473-cü il Malatya döyüşündə Həsən padşah qalib gəlsə də,bir neçə gün sonra baş verən Otluqbeli (Tərcan) döyüşündə məğlub olmuşdur.Məğlubiyyətin əsas səbəbi Osmanlının güclü artilleriya və odlu silaha malik olması,Avropadakı müttəfiqlərin xəyanəti, Misir və Suriyada Osmanlıya qarşı çıxan qüvvələrdən istifadə edilməməsi idi.Bütün bunlara rəğmən,Osmanlının Şərqə doğru işğallarının qarşısı alındı və Azərbaycanı ələ keçirmək planı boşa çıxdı.

Sultan Həsən 1474-cü ildə Şirazda baş vermiş qiyamı yatırmaq üçün böyük qüvvə sərf etdi. Qiyamın rəhbəri Uğurlu Məhəmməd Osmanlıya sığınaraq II Mehmetin qızı ilə evləndi. Sultan Həsən Tiflis də daxil olmaqla Şərqi Gürcüstanın Azərbaycana tabe edilməsinə də nail oldu. O həm də Moskva knyazlığı və Qızıl Orda ilə də əlaqələr saxlayırdı.

1478-ci ildə Həsən padşahın vəfatından sonra taxta oğlu Sultan Yaqub çıxdı.Şirvanşahla ənənəvi dostluğu saxlayan Sultan Yaqub Fərrux Yasarın qızı ilə nikaha girmişdir. Ərdəbil şeyxləri ilə münasibətlər isə pisləşmişdi.1480-ci ildə Misir və Suriya hökmdarının ordusu məğlubiyyətə uğradıldı.

Sultan Yaqubdan sonra taxta çıxan Baysunquru Bərdə döyüşündə yenən iri əyanlar Sultan Həsənin nəvəsi Rüstəm Mirzəni hakimiyyətə gətirdilər.Rüstəm Mirzə Bayandurlu taxtında ən çox soyurqal paylayan hökmdar kimi yadda qaldı.Bu da iri əyanların mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaması ilə nəticələndi.Uğurlu Məhəmmədin oğlu Sultan Əhməd 1497-ci ildə babası II Mehmetin yardımı ilə Bayandurlu taxtına yiyələndi.Osmanlı bununla Azərbaycan taxt-tacını ələ keçirmək istəyirdi.Gödək Əhməd kimi tarixdə iz qoyan Sultan Əhməd bir sıra islahatlar keçirərək iri soyurqalların ləğv edilməsinə nail oldu.Lakin,bu hökmdar yeddi aylıq hakimiyyətindən sonra devrildi.1499-cu ildə Bayandurlu şahzadələri Əlvənd Mirzə və Murad Mirzə dövləti bölüşdürdülər.Dövlətin özəyi sayılan Azərbaycan ərazisi Əlvənd Mirzə,Əcəm İraqı və Diyarbəkr isə Murad Mirzə tərəfindən idarə olunmağa başlandı.Bu bölünmə sülalənin daha da zəifləməsinə səbəb oldu.Səfəvilər 1501-ci ildə Əlvənd Mirzənin,1503-cü ildə isə Murad Mirzənin hakimiyyətinə son qoydular.