Ərgənəkon ( Novruz ) bayramı

Novruz bayramı Özbəkistandan Türkmənistana, Qırğızıstandan Qazaxıstana, Türkiyədən Azərbaycana qədər türklərin yaşadığı bütün torpaqlarda qutlanan və tarixdə bilinən ən əski bayramdır. Novruz, türklərin həbs olduqları Ərgənəkondan, dağları əridərək çıxdığı günün bayramı, birliyin və dayanışmanın simvoludur.

Türk tarixində “Ərgənəkondan çıxış” günü “Novruz” adı ilə xatırlanmış və bu adla qutlanmışdır. Əlbəttə ki, bu səbəbsiz deyildir. Ərgənəkonda hadisələr belə baş verir: Türkün oxu yetməyən bir yer, türkə boyun əyməyən bir kimsə yoxdur. Ancaq türklərin bu uca durumu yabançı soyları çox rahatsız edir. Sonda yabançı soylar birləşib türkləri yenilgəyə uğradırlar. Bu zaman türklərin başında İl Xaqan vardı. İl Xaqan adamlarını və sürülərini alıb yalnız bir girişi olan dağlar arasında gizli bir yerə köç edir. Türklərin yeni yurdu yaşamaq üçün çox əlverişli, zəngin bir yurd idi. . Bu yurdun adına “Ərgənəkon” dedilər. Burada yaşayıb çoxalan türklər dörd yüz il sonra Ərgənəkona sığmaz oldular. Çıxış yolu aramaq üçün qurultay keçirən türklər mütləq burdan çıxmağın bir yolunu bulmaq qərarına gəlirlər. Sonda onlar Tanrının yardımı ilə Ərgənəkondan çıxa bilirlər. Bu zaman onlara haradan gəldiyi bilinməyən bir boz qurd bələdçilik edir. Türklərin önünə düşən boz qurd onlara çıxış üçün yolu göstərir. Türklər boz qurdun liderliyi ilə «qutsal ilin, qutsal ayının, qutsal günündə» Ərgənəkondan çıxdılar. Türklər o qutsal günü unutmadılar. Hər il Ərgənəkondan çıxdıqları günü yad etdilər, törənlər keçirdilər..

Farscada “Yeni Gün” anlamına da gələn “Ərgənəqon Bayramı” Türk tarixində önəmli bir yerə sahibdir.
Çin qaynaqlarından “Qutadqu Bilik”ə, Kaşğarlı Mahmuddan Biruniyə,
Nizamü Mülkün “Siyasətnamə”sindən Məlikşahın təqviminə qədər, Ağqoyunlu Uzun Həsənin qanunlarınadək gələn bir çizgidə, Novruz ilə bağlı mənbələr vardır.
Digər tərəfdən Sivas hökmdarı Bürhanəddin Əhməd, Səfəvi Türkmən Dövlətinin qurucusu Şah İsmayıl, Osmanlılarda Sultan birinci Əhməd və Sultan dördüncü Murad kimi hökmdarların, Ulu Öndər Məhəmmədəmin Rəsulzadənin, Mustafa Kamal Paşanın, şairlərimizdən Füzuli, Şəhriyar, böyük Türkmən şairi Məhdumqulunun tarix boyunca Novruz bayramının gəlişini “Novruziyyə” və ya “Bahariyyə” deyilən şeirlərlə qutladıqlarınılarını da bilirik.
Təbiətlə iç-içə, qucaq-qucağa yaşayan, torpağı “ana” olaraq vəsfləndirən Türklərin düşüncə sistemində baharın gəlişi önəmli bir yerə sahibdir. Novruz, yəni “Yeni Gün“, insan ruhunun təbiətdəki oyanışı ilə birlikdə qutladığı bir bayramdır. Novruz, Türk dünyasının quzeyindən güneyinə, batısından doğusuna qədər uzanan coğrafiyada yaşayan topluluqların çoxu tərəfindən qutlanılır.
Qaynaqlara baxıldıqda Novruz, eradan əvvəl 3-cü əsrdən, Mete Xan zamanından bəri Türklərdə var olan bir adət, bir bahar bayramı gələnəyidir.

Bolşeviklər Azərbaycan Cümhuriyyətini işğal etdikdən sonra ölkədə milli və dini bayramlar qadağan edildi. Novruz bayramı da 1960-cı illərə qədər bu qadağadan nəsibini aldı. Lakin mühacirətdə Azərbaycan davasını aparanlar bu bayramı orada da yaşadır, müxtəlif tədbirlər keçirir, məqalələr yazırdılar.
“Azərbaycan” jurnalının 1954-cü il mart sayında çap olunan “Novruz bayramı”adlı məqaləsində MəhəmmədƏmin Rəsulzadə yazır:

“Müstəqil Azərbaycan hökuməti zamanında Novruz milli bir bayram olmaqla rəsmi şəkildə qeyd olunurdu. Həmin gün bütün millətlə yanaşı, dövlət müəssisələri də çalışmazdı. Hökumət tərəfindən mərasim keçirilər, ordunun rəsmi keçidi baş tutardı… Türkçülük və millətçilik yoluna qədəm basan Azərbaycanda Novruz bayramı Cəmşid və ya şiə Səfəvi gələnəklərinə deyil, Ərgənəkon əfsanəsinə bağlanılır, adına da Qurtuluş bayramı deyilirdi… Azərbaycanda Qurban və Ramazan bayramlarından daha parlaq bir şəkildə qeyd olunan bu bayramın millətçi mətbuat və nəşriyyatlardakı adı “Yeni gün” və ya “Qurtuluş bayramı” idi… Yaxın bir gələcəkdə Hörmüzdün yazdığı zəfər günündə Sovet “Ərgənəkon”undan qurtulacaq Azərbaycanda yeni bir günün gələcəyinə – Novruzun təkrar bayram ediləcəyinə şübhə etməyəlim”.

Milli istiqlal hərəkatının fəal iştirakçılarından biri, ədəbiyyatşünas, publisist Əbdülvahab Yurdsevər “Azərbaycan” jurnalının 1956-cı il mart sayında “21 mart Qurtuluş bayramı” adlı yazısında isə Sovetlərin bütün qadağalara baxmayaraq, xalqın bayramı qeyd etməsinə mane ola bilmədiklərini yazır:

“Zamanın və məkanın bu əziz gün üzərində heç bir təsiri olmadığı kimi rus-bolşevik istibdadının Novruz əleyhinə 36 ildən bəri apardığı çirkin propaqanda heç bir nəticə verməmişdir”.

XX əsrin 20-ci illərinə qədər Novruz bayramı xalq tərəfindən böyük coşqu ilə qeyd olunurdu. Düzdür, Çar hökuməti bu bayrama Milad bayramı qədər diqqət yetirməsə də, H. Z. Tağıyev, Ağamusa Nağıyev, Şəmsi Əsədullayev kimi milyonçular Bakı əhlisinin bu bayramı təmtəraqla qeyd etməsinə böyük yardım edirdilər. Nəhayət, 1925-ci ildə bu barədə xüsusi qərar qəbul edildi. Qərarda inqilabi bayramlarla yanaşı, 6 dini və milli bayramın da dövlət səviyyəsində qeyd olunması nəzərdə tutulmuşdu. 1937-ci il SSRİ Konstitusiyasının qəbulundan sonra isə ümumiyyətlə qadağan edildi. Ancaq bu illərdə də, hətta İkinci dünya müharibəsi illərində də bütün mərhumiyyətlərə baxmayaraq Novruz bayramı qeyd edilirdi. 1967-ci ildə bu bayramın Bakıda “Bahar bayramı” adı altında qeyd olunmasına icazə verildi.

Azərbaycan kino sənətində də Novruz mövzusuna bu və ya digər səviyyədə müraciət olunub. Ayrı-ayrı filmlərdə bu bayramla əlaqədar nüanslara toxunulub. Sovetlər Birliyinin tərkibində olduğumuz illərdə mədəniyyətimiz, kinomuz mütləq dəmir qapıları yarıb keçməli idi. Hər bir milli element olan film çərçivəyə salınır, onun ideoloji cəhətdən “qüsur”ları düzəldilərək ekranlara çıxarılırdı. Əslində, burada heç bir qüsur yox idi. Milli düşüncəyə sahib kino adamları çalışırdılar ki, çəkilən filmlərdə Azərbaycan xalqının adət-ənənəsi, milli bayramları ilə bağlı hissələr, süjetlər də olsun. Çünki onlar bilirdi ki, xalqı olduğu kimi bütöv təqdim etməyin müsbət tərəfləri həddindən artıq çoxdur. Azərbaycan kinematoqrafları buna nail olublar. Filmlərimizdə Azərbaycan xalqının tarixindən, mədəniyyətindən, etnoqrafiyasından, folklorundan, bayram ənənələrindən elementlər mövcuddur.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: İlkanə Türksoy